تواتر قرآن؛ حقیقت، محدوده و زمینه‌های روی آورد به آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه شهید باهنر کرمان

2 نویسنده مسئول

3 دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

از دیرباز، تواتر قرآن از جمله مسائل بنیادین علم قرائت بوده که به دلیل طرح پاره‌ای مسائل پیرامونی، کیفیت آن به خوبی فهم نشده است؛ برخی در مسیر دفاع از قرآن و انگیزش مذهبی، قائل به تواتر قرائت‌ها شده و بعضی نیز تواتر قرآن را به میزان معینی از آیات محدود نموده‌اند. همچنین در دوران معاصر، برخی از مفسران و محققان تنها قرائت حفص از عاصم را متواتر و شایسته اعتنا قلمداد نموده و به سایر قرائات وقعی ننهاده‌اند.
پژوهش حاضر در راستای تبیین این مسئله، کاربرد تواتر را در سه حیطه­ تواتر نص قرآن، تواتر قرائت‌های هفت یا ده‌گانه و نیز تواتر قرائت حفص از عاصم مطرح نموده و کوشیده است با نگاه تاریخی ‌ـ ‌تحلیلی و با طرح و نقد دیدگاه‌های مختلف، تصویر واضحی از تواتر قرآن و چگونگی آن ارائه نماید. در نهایت با تأکید بر لزوم تواتر قرآن، این نتیجه به دست آمده که منظور از این تواتر، تواتر سیاهه قرآن است که مهم‌ترین ضابطه پذیرش هر قرائت بوده و منحصر به قرائت حفص از عاصم نیست.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Recurrent Transmission (Tawātor) of Quran; Truth, Restriction, and the Ways to Approach it

نویسندگان [English]

  • Morteza Arab 1 2
  • Morteza Irvani 3
1 Assistant professor in Bahonar university of Kerman (corresponding author).
2 Assistant professor in Bahonar university of Kerman (corresponding author).
3 associate professor in Ferdowsi university of Mashhad.
چکیده [English]

From the past, Tawātor of the Qur’an has been one of the fundamental issues of the Qirā'āt (readings) science that Due to discussing some marginal issues surrounding the theme, its quality had been not well understood; Therefor, some for the sake of defensing the Qur’an and religious motivation have believed tawātor of the qirā'āt, some have limited the tawātor of the Qur'an on a certain amount of Quran verses, and at the Contemporary era, Some commentators and scholars considered the qirā'a of Hafs from 'Asim as Mutawātira (authenticated broadly), and worthy of attention, and not focused on other qirā'āt.
This research in order to explain this theme, has presented the usage of the tawātor in the three areas; in the tawātor of Quranic text, in the tawātor of Seven or Decuple qirā'āt and also Hafs from 'Asim qirā'a, And has tried to provide an obvious form of tawātor of the Qur’an by historical and analytical methods and by proposing and criticizing different viewpoints. Finally, with emphasis on necessity of the tawātor of the Qur'ān this result obtained that the intention of tawātor is tawātor of Quranic Seeyāha ('Uthmānic codex), which is the most important criteria for acceptance of any particular qirā'a and not limited to Hafs from 'Asim.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qirā'āt
  • Tawātor of the Qur’an
  • Tawātor of the Qirā'āt
  • Tawātor of Quranic Seeyāha
  • Hafs from 'Asim qirā'a
- قرآن کریم
1. آخوند خراسانی؛ کفایة الاصول؛ قم: موسسه آل البیت، بی‌تا.
2. آلوسی، محمود؛ روح البیان؛ بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
3. آمدی؛ الاحکام فی اصول القرآن؛ به کوشش عبدالرزاق عفیفی، بی‌جا: مکتب الاسلامی، 1402 ق.
4. ابن ابی شیبه کوفی؛ المصنف؛ به کوشش سعید اللحام، بیروت: دار الفکر، 1409 ق.
5. ابن جزری، محمد بن محمد؛ النشر فی القراءات العشر؛ قاهرة: مکتبه مصطفی حلبی و اولاده، بی‌تا.
6. ابن جنی، ابوالفتح عثمان بن جنی؛ المحتسب؛ به کوشش علی النجدی، بی­جا، بی­نا، بی­تا.
7. ابن حجر عسقلانی، احمد بن حجر؛ فتح الباری؛ بیروت: دارالمعرفة، بی‌تا.
8. ـــــ؛ تهذیب التهذیب؛ بیروت: دار الفکر، 1404 ق.
9. ابن حزم، ابومحمد علی ‌بن ‌احمد بن ‌سعید؛  المحلی؛ بیروت: دار الفکر، بی‌تا.
10. ابن خلکان، احمد بن محمد؛ وفیات الاعیان؛ به کوشش احسان عباس، بیروت: دارالثقافه، بی‌تا.
11. ابن شهرآشوب، محمد بن علی بن شهرآشوب؛  مناقب آل ابی‌طالب؛ نجف اشرف: مکتبة الحیدریة، 1376ق.
12. ابن صلاح، عثمان بن مقتی شهرزوری موصلی، علوم الحدیث؛ بیروت: دار الفکر،1421ق.
13. ابن عطیة، عبدالحق بن غالب، المحرر الوجیز؛ بیروت: دار الکتب العلمیه، 1413 ق.
14. ابن فهد حلی، احمد بن محمد بن فهد حلی؛ الرسائل العشر؛ قم: انتشارات آیت الله مرعشی نجفی، 1409 ق.
15. ابن قتیبة، محمد بن مسلم؛ تأویل مشکل القرآن؛ بیروت: المکتبة العملیة، 1401 ق.
16. ابن منظور، محمد بن مکرم؛ لسان العرب؛ قم: ادب الحوزة، 1405 ق.
17. ابن منیر اسکندری، احمد؛ الانصاف فیما تضمنه الکشاف؛ قاهرة: مکتبة مصطفی حلبی و اولاده، 1385 ق.
18. ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف؛ بحرالمحیط؛ بیروت: دار الکتب العملیة، 1422 ق.
19. ابو شامه مقدسی، عبدالرحمن بن اسماعیل؛ المرشد الوجیز؛ بیروت: دار صادر، 1395 ق.
20. انصاری، شیخ مرتضی؛ فرائد الاصول؛ قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1219 ق.
21. الباز، محمد بن عباس؛ مباحث فی علم القراءات؛ بیروت: دارالکلمة، بی­تا.
22. بحرانی، شیخ یوسف؛ حدائق الناضرة؛ به کوشش علی آخوندی، قم: موسسه نشر اسلامی، بی‌تا.
23. بلاغی، محمدجواد؛ آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن؛ بیروت: دار احیاء تراث العربی، بی‌تا.
24. بهایی، محمد بن حسین بن عبدالصمد؛ زبدة الاصول؛ به کوشش حسون کریم، بی‌جا: مرصاد، 1423 ق.
25. جصاص، احمد بن علی رازی؛ الفصول فی الاصول؛ به کوشش عجیل جاسم النمشی، بی‌جا: بی نا، 1405ق.
26. حاجی خلیفه، کاتب چلپی؛ کشف الظنون؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
27. حجتی، سید محمدباقر؛ تاریخ قرآن؛ تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1382ش.
28. حر عاملی، محمد بن حسن؛ تواتر القرآن؛ تهران: دار الکتب الاسلامیة، بی‌تا.
29. حسن‌زاده آملی، حسن؛ قرآن هرگز تحریف نشده؛ ترجمه: عبدالعلی محمدی شاهرودی، قم: قیام، 1371 ش.
30. حکیم، سید محمدباقر؛ تفسیر سوره حمد؛ قم:مجمع الفکرالاسلامی،1420 ق.
31. حلی، یوسف بن مطهر؛ تذکرة الفقهاء؛ قم: موسسه آل البیت،1414 ق.
32. حویزی، عبد علی بن جمعه؛ نور الثقلین؛ قم: انتشارات اسماعیلیان، 1415 ق.
33. خویی، سید ابوالقاسم؛ البیان فی تفسیر القرآن؛ تهران: انتشارات کعبه، 1364 ش.
34. ذهبی، شمس‌الدین ابو عبدالله؛ معرفة القراء الکبار؛ قاهرة: دار الکتب الحدیثة، بی‌تا.
35. ــــــ،  معرفة قراء الکبار؛ به کوشش طیار آلتی قولاچ، استانبول: بی نا، 1416 ق.
36. رجبی، محسن؛ آیین قرائت و کتابت قرآن کریم؛ قم: بوستان کتاب، 1389 ش.
37. رجبی محمود و همکاران؛ روش‌شناسی تفسیر قرآن؛ تهران: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1379 ش.
38. زرقانی، محمد عبدالعظیم؛ مناهل العرفان فی علوم القرآن؛ بیروت: دار الفکر، 1424 ق.
39. زرکشی، بدرالدین محمد؛ البرهان فی علوم القرآن؛ به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دار الفکر، 1425 ق.
40. ــــــ؛ البرهان فی علوم القرآن؛ به کوشش محمد ابولفضل ابراهیم، بیروت: دار إحیاء الکتب العربی، 1957.
41. زمخشری، محمود بن عمر؛ الکشاف؛ بیروت: دار الکتب العربی، 1407 ق.
42. سرخسی، ابوبکر محمد بن احمد؛ اصول سرخسی؛ به کوشش ابوالوفا الافغانی، بیروت: دار الکتب العملیة، 1212 ق.
43. سیوطی، عبدالرحمن ابن ابی بکر؛ الاتقان فی علوم القرآن؛ به کوشش سعید المندوب، بیروت: دار الفکر، 1416 ق،
44. شعرانی، میرزا ابوالحسن؛ حاشیه بر شرح اصول کافی مازندرانی؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1421 ق.
45. شوکانی، محمد بن علی؛ نیل الاوطار؛ قاهرة: انتشارات مصطفی حلبی و اولاده، بی‌تا.
46. شهید اول، محمد بن جمال‌الدین مکی؛ ذکری الشیعه؛ قم: موسسه آل البیت، 1418 ق.
47. طوسی، محمد بن حسن؛ خلاف؛ قم: موسسه نشر اسلامی، 1407 ق.
48. ــــــ؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ قم: مکتب اعلام الاسلامی، 1409 ق.
49. صادقی تهرانی، محمد؛ الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن؛ قم: انتشارات فرهنگ اسلامی، 1365 ش.
50. صالح، صبحی صالح؛ مباحث فی علوم القرآن؛ قم: انتشارات رضی، بی­تا.
51. طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان؛ بیروت: موسسه اعلمی، 1415 ق.
52. طبری، محمد بن جریر؛ جامع البیان؛ بیروت: دار الفکر، 1415 ق.
53. طیب، سید عبدالحسین؛اطیب البیان؛ تهران: انتشارات اسلام، 1378 ش.
54. عاملی، حسین بن عبدالصمد؛ وصول الاخیار إلی اصول الاخبار؛ قم: رسائل فی درایة الحدیث، 1424 ق.
55. عاملی، محمدجواد؛ مفتاح الکرامة؛ قم: موسسه نشر اسلامی، 1421 ق.
56. عسکری، سید مرتضی؛ القرآن الکریم و روایات المدرستین؛ قم: مجمع الفکر الاسلامی، بی‌تا.
57. غزالی، ابوحامد محمد بن محمد؛ المنخول؛ به کوشش محمد حسین هیتو، بیروت: دار الفکر، 1419 ق.
58. ــــــ، المستصفی؛ به کوشش محمد عبدالسلام شافی، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1417 ق.
59. فخر رازی، محمد بن عمر؛ مفاتیح الغیب؛ بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
60. فراء، ابو زکریا یحیی بن زیاد؛ معانی القرآن؛ قاهرة: دار المصریة للتألیف و الترجمة، بی‌تا.
61. فراهیدی، خلیل بن احمد؛ العین؛ به کوشش محمدحسن بکایی، قم: موسسه نشر اسلامی، 1414 ق.
62. فضلی، عبدالهادی؛ تاریخ قرائات قرآن کریم؛ ترجمه: سید محمدباقر حجتی، تهران: اسوه، 1378 ش.
63. فیض کاشانی، ملامحسن؛ تفسیر صافی؛ تهران: صدر، 1416 ق.
64. قرطبی، محمد بن احمد؛ الجامع لاحکام القرآن؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1405 ق.
65. کلینی، محمد بن یعقوب؛ کافی؛ به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1365 ق.
66. محقق سبزواری، محمد باقر بن محمد؛ ذخیرة المعاد؛ چاپ سنگی: بی‌تا.
67. معرفت، محمدهادی؛ التمهید فی علوم القرآن؛ قم: موسسه نشر اسلامی، 1425 ق.
68. مقدس اردبیلی، شیخ احمد؛ مجمع الفائدة و البرهان؛ قم: جامعه مدرسین، 1403 ق.
69. مقریزی، احمد بن علی؛ امتاع السماع؛ به کوشش محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1420 ق.
70. قیسی، مکی بن ابی‌طالب؛ الإبانة عن معانی القراءات؛ به کوشش محیی الدین رمضان، دمشق: دارالمامون، 1399 ق.
71. مؤدب، سید رضا؛ مبانی تفسیر قرآن؛ قم: انتشارات دانشگاه قم، 1388 ق.
72. میرزای قمی؛ قوانین الاصول؛ بی‌جا: چاپ سنگی، بی‌تا.
73. میرزای نوری، شیخ حسین؛ فصل الخطاب؛ بی­جا: چاپ سنگی، بی‌تا.
74. میر محمدی، سید ابوالفضل؛ بحوث فی تاریخ القرآن؛ قم: موسسه نشر اسلامی،1420 ق.
75. ناصحیان، علی‌اصغر؛ علوم قرآنی در مکتب اهل‌بیت (ع)؛ مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1379 ش.
76. نجفی، محمدحسن؛ جواهر الکلام؛ به کوشش شیخ عباس قوچانی، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1365 ش.
77. نووی، محیی الدین یحیی بن شرف؛ المجموع؛ بیروت: دار الفکر، بی‌تا.
78. ـــــ؛ شرح مسلم؛ بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1405.
79. لسانی فشارکی، محمّدعلی؛ «قراء سبعه و گزارش قرائات ایشان»؛ استاد راهنما: محمّدباقر حجتی، استاد مشاور: آذرتاش آذرنوش، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.