حوزه معنایی واژه «عقل» در قرآن کریم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه پیام نور یزد

چکیده

در تاریخ تفکر، فلسفه و ادیان، «عقل» موضوع بحث‌های زیادی بوده است. در قرآن کریم واژه «عقل» بسیار به­کار رفته و از آن سخن گفته شده است. بنابراین یکی از سوال مهم آن است که «عقل» در جهان­بینی قرآنی، چه معنایی دارد؟ حوزه معنایی عقل، در قرآن، شامل چه مؤلفه‌هایی است و چه رابطه‌ای بین عقل و سایر ‌مؤلفه‌ها وجود دارد؟
عقل در قرآن همراه با مفاهیم نزدیک به آن، حوزه معنایی خاصّی تشکیل داده که بخشی از جهان‌بینی قرآنی را به نمایش می‌گذارد. در این جهان­بینی برخلاف رویکرد اکثر فلاسفه، عقل به معنای موجودی مستقل وجود ندارد و این حوزه‌ معنایی، شامل مؤلفه‌هایی چون آیه، تفکر، تذکر، تفقه، هدایت، ایمان و... است. بین این مفاهیم و عقل، رابطه همنشینی و جانشینی ویژه­ای برقرار است؛ از جمله آنکه مهم­ترین ارتباط، میان عقل و ایمان برقرار شده است. این نوشتار می‌کوشد چگونگی کاربرد عقل در قرآن و نیز مؤلفه‌های حوزه معنایی آن در جهان‌بینی قرآنی را بر اساس اصول زبان‌شناسی استخراج نماید.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The semantic field of the word “intellect” in Quran

نویسنده [English]

  • Aflatoon Sadeghi
Assistant professor in Payame Noor University in Yazd.
چکیده [English]

The “intellect” has been the subject of many discussions in the history of thought, philosophy and religions. The word “intellect” has used numerous times in the Holy Quran and has been mentioned in different parts. Therefore it’s a question that what is the meaning of intellect in the Quranic world-view? What are the elements of intellect in its semantic field, in Holy Quran? What relation does exist between intellect and other elements of its semantic field?
The intellect, in the Holy Quran, has formed a special semantic field with other close concepts which represents a part of Quranic worldview. In this worldview, the intellect, contrary to view of the most philosophers, has not independent existence. Its semantic field includes several elements such as sign, thought, remembrance, gain in-depth knowledge (Tafaqqoh), guidance, and faith. There is a firm paradigmatic and collocation relation between intellect and other element of this semantic field. For example, the most important relation between “intellect” and “Iman” has been established. This essay attempts to extract the quality of intellect’s function in Holy Quran and also the elements of its semantic field in Quranic worldview based on linguistics principles.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Holy Quran
  • Intellect
  • meaning
  • semantic field
- قرآن کریم
1. آلستون، ویلیام پی؛ فلسفه زبان؛ ترجمه: احمد ایرانمنش و جلیلی، تهران: نشر سهروردی، 1381 ش.
2. ابن­سینا، حسین بن عبدالله؛ روانشناسی شفاء (الفن السادس من کتاب الشفاء)؛ ترجمه: اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر، 1363 ش.
3. ابن منظور، محمد بن مکرم؛ لسان العرب؛ قم: نشر ادب الحوزه، 1405 ق.
4. ارسطو؛ درباره نفس؛ترجمه: ع.م داوودی، چ2، تهران: انتشارات حکمت، 1366 ش.
5. ــــ؛ متافیزیک؛ ترجمه: شرف­الدین خراسانی، چ2، تهران: انتشارات حکمت، 1379 ش.
6. ایزوتسو، توشیهیکو؛ خدا و انسان در قرآن؛ ترجمه: احمد آرام، چ5، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1381 ش.
7. ــــ؛ مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن مجید؛ ترجمه: فریدون بدره‌ای، تهران: نشر فرزان، 1378 ش.
8. پالمر، فرانک ر؛ نگاهی تازه به معناشناسی؛ ترجمه: کوروش صفوی، چ3، تهران: نشر مرکز، 1381 ش.
9. خویی، ابوالقاسم؛ محاضرات فی اصول الفقه؛ به کوشش فیاض، قم: دارالهادی للمطبوعات، 1410 ق.
10. زبیدی، محمدمرتضی؛ تاج العروس من جواهر القاموس؛ بیروت: المکتبة الحیاة، بی‌تا.
11. زمخشری، محمود بن عمر؛ تفسیر الکشاف؛ تهران: انتشارات آفتاب، بی‌تا.
12. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم؛ الشواهد الربوبیة؛ چ2، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1360 ش.
13. طباطبایی، سیدمحمد­حسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ قم: منشورات جماعة ­المدرسین فی ­الحوزة العلمیة، 1417 ق.
14. طوسی، محمد بن حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1409 ق.
15. عبدالباقی، محمدفؤاد؛ المعجم المفهرس الفاظ القرآن الکریم؛  قاهره: دارالکتب المصریة، 1364 ق.
16. فارابی، محمد بن محمد؛ رسالة فی معانی العقل؛ بیروت: بی‌نا، 1938 م.
17. فخر رازی، محمد بن عمر؛ مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر)؛ قاهره: المطبعة البهیة، بی‌تا.
18. فراهیدی، خلیل بن احمد؛ کتاب العین؛ به کوشش مهدی المخزومی، چ2، قم: موسسة دارالهجرة، 1409 ق.
19. فلوطین؛ مجموعه آثار فلوطین (تاسوعات)؛ ترجمه: محمدحسن لطفی، تهران: انتشارات خوارزمی، 1366 ش.
20. مجلسی، محمدباقر؛ بحار الانوار؛ بیروت: مؤسسة الوفاء، بی‌تا.
21. نیکزاد، عباس؛ دین و عقل از دیدگاه ملاصدرا؛ تهران: انتشارات امیرکبیر، 1386 ش.