آسیب‌شناسی پدیده چشم‌زخم در جامعه اسلامی در پرتو آیات قرآن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه آیت الله حائری میبد

2 دانشجوی دکتری علوم و معارف نهج البلاغه دانشگاه کاشان

3 نویسنده مسئول

4 دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات عرب و مدرّس دانشگاه فرهنگیان همدان

چکیده

موضوع آسیب دیدن از چشم بد در بیشتر فرهنگ‌ها وجود دارد و به شیوه‌های مختلف از آن سخن گفته می‌شود. در این میان، همواره این موضوع مطرح بوده که آیا این مسأله، ریشه در فرهنگ عامیانه ملّت­ها دارد یا از آموزه‌های دینی سرچشمه گرفته است؟ برخی از دانشمندان اسلامی از جمله مفسّران قرآن کریم بر این باورند که چشم‌زخم نه تنها حقیقت دارد، بلکه قرآن نیز بر آن صحّه گذاشته است. از آنجا که یکی از آسیب­های دینداری در سطح عموم افراد جامعه، سوء فهم و ورود باورهای فولکلور به موضوعات و مسائل دینی است.
مقالة حاضر با نگاهی آسیب ­شناسانه، می‌کوشد موضوع چشم‌زخم را واکاوی نماید. در پایان به این نتیجه دست می­یابیم که چشم‌زخم از جمله آموزه­هایی است که ریشه در باورهای عامیانه دارد و قرآن در برابر آن، سکوت اختیار کرده است. از توابع باور به چشم‌زخم، آسیبی است که می­تواند آموزه­های اسلامی را در معرض تهدید قرار دهد. از جمله آنکه بسیاری از عوام، زوال نعمت را بدان نسبت می­دهند؛ امّا با تأمّل در آیات قرآن به دست می­آید که زوال نعمت­، ریشه در عواملی چون کفران نعمت، اسراف، غرور و تکبّر دارد و چشم‌زخم در میان آنها جایگاهی ندارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Pathology of Evil Eye in Islamic Society in the Light of Quranic Verses

نویسندگان [English]

  • Ahmad Zare Zardeini 1
  • Aliasghar Karimi Roknabad[2] 2 3
  • Nematallah Behragham 4
1 Assistant Professor of Ayat Allah Haeri University.
2 Phd student in Quran and Ḥadith studies.
3 Phd student in Quran and Ḥadith studies.
4 Assistant Professor of Farhangian University.
چکیده [English]

Most cultures believe in ‘evil eye’ and describe it in different way. But it’s a question for all time that whether this issue rooted in nation’s popular culture and customs or originates from religious teachings. Some Muslim scholars such as interpreters of The Holy Quran believe that not only this is a fact, but also The Holy Quran has confirmed it. Since one of the religiosity damages in public sphere of society is misunderstanding and mixing folklore beliefs with religious issues, this essay attempts to investigate the matter of ‘evil eye’ in a pathologic way. Eventually, we obtained that ‘evil eye’ is of those teachings rooted in culture, not in Quran, because Quran is silent about it. Therefore, evil eye is a damage which can threats Islamic teachings, because many ordinary peoples think this is the cause of decline of blessings, but by considering Quran, we find that decline of blessings is originated from human ingratitude to God’s blessings, squandering of blessings, pride and arrogance, and ‘evil eye’ has no place in decline of blessings in Quran’s viewpoint.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Religious Pathology
  • Evil Eye
  • folklore religious beliefs
  • interpretation of Quran
  • Decline of Blessings
- قرآن کریم؛ ترجمه: محمّد مهدی فولادوند، تهران: دار القرآن الکریم، 1415 ق.
1. آمدی، عبدالواحد؛ غرر الحکم و درر الکلم؛ قم: نشر دفتر تبلیغات، 1366 ش.
2. ابن فارس؛ معجم مقاییس اللغه؛ به کوشش عبدالسلام محمّد هارون، قم: نشر مکتبه الاعلام الاسلامی، 1404 ق.
3. ابن منظور، محمّد بن مکرّم؛ لسان العرب؛ چ3، بیروت: نشر دار صادر، 1414 ق.
4. ابوالفتوح رازی، حسین بن علی؛ روض الجنان و روح الجنان؛ مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1408 ق.
5. ابوالقاسمی، محمّدجواد و محسن فرمهینی فراهانی؛ آسیب‌شناسی توسعه فرهنگ دینی؛ تهران: عرش‌پژوه، 1384 ش.
6. امین اصفهانی، سیّده نصرت؛ مخزن العرفان در تفسیر قرآن؛ تهران: نهضت زنان مسلمان، 1361 ش.
7. بروجردی، سیّد محمّدابراهیم؛ تفسیر جامع؛ چ6، تهران: انتشارات صدر، 1366 ش.
8. بلاغی، سیّد عبدالحجّت؛ حجة التفاسیر و بلاغ الاکسیر (تفسیر بلاغی)؛ قم: انتشارات حکمت، 1386 ش.
9. ثقفی تهرانی، محمّد؛ تفسیر روان جاوید؛ چ3، تهران: انتشارات برهان، 1398 ق.
10. جعفری، یعقوب؛ تفسیر کوثر؛ بی­جا: بی­نا، بی­تا.
11. حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد؛ تفسیر اثنی عشری؛ تهران: انتشارات میقات، 1363 ش.
12. حسینی همدانی، سیّد محمّد حسین؛ انوار درخشان؛ تهران: کتابفروشی لطفی، 1404 ق.
13. خرّمشاهی، بهاءالدین؛ «بازتاب فرهنگ زمانه در قرآن»؛ فصلنامه بینات، شماره 5، 1374 ش.
14. دزفولی، حسین؛ «آسیب‌شناسی معرفت و معیشت دینی»؛ کتاب نقد، شماره 40، 1386 ش.
15. دلشاد تهرانی، مصطفی؛ رهزنان دین (آسیب‌شناسی دین و دینداری در نهج البلاغه)؛ تهران: انتشارات دریا، 1379ش.
16. دهخدا، علی اکبر؛ لغت نامه دهخدا؛ چ2، تهران: دانشگاه تهران، 1377 ش.
17. راغب اصفهانی، حسین بن محمّد؛ المفردات فی غریب القرآن؛ بیروت: دارالعلم، 1412 ق.
18. رامیار، محمود؛ تاریخ قرآن؛ چ3، تهران: انتشارات امیر کبیر، 1369 ش.
19. زمخشری، محمود؛ ‌الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل؛ چ3، بیروت: دارالکتاب العربی، 1407 ق.
20. سیوطی، جلال الدین؛ الدرالمنثور فی تفسیر المأثور؛ قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1404 ق.
21. شجاعی زند، علیرضا؛ دین، جامعه و عرفی شدن (جستارهایی در جامعه شناسی دین)؛ تهران: نشر مرکز، 1380 ش.
22. شریعتی، علی؛ مجموعه آثار؛ تهران: انتشارات سبز، جلد 22 (مذهب علیه مذهب)، 1361 ش.
23. شهید اوّل؛ الاربعون حدیثا؛ قم: نشر مدرسه امام مهدی، 1407 ق.
24. طباطبایی، سیّد محمّد حسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ چ5، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.
25. طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ چ3، تهران: انتشارات ناصرخسرو، 1372 ش.
26. عاملی، ابراهیم؛ تفسیر عاملی؛ تهران: انتشارات صدوق، 1360 ش.
27. علوی حسینی، محمّد کریم؛ کشف الحقایق عن نکت الآیات و الدقائق؛ تهران: نشر صادقی نوبری، 1396 ق.
28. عمید، حسن؛ فرهنگ عمید؛ چ22، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1381 ش.
29. عنایت، حمید؛ تفکر نوین سیاسی اسلام؛ ترجمه: ابوطالب صارمی، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1362 ش.
30. غلامحسین زاده، غلامحسین و دیگران؛ «عوامل چشم‌زخم در شعر شاعران فارسی»، کهن نامه ادب پارسی، شماره اوّل، 1389 ش.
31. فخر الدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر؛ مفاتیح الغیب؛ چ3، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420 ق.
32. قرشی، سید علی اکبر؛ قاموس قرآن؛ چ9، تهران: نشر دارالکتب الاسلامیه، 1364 ش.
33. کاشانی، ملا فتح الله؛ تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین؛ تهران: کتابفروشی محمّدحسن علمی، 1336 ش.
34. لاهیجی، محمّد بن علی؛ تفسیر شریف لاهیجی؛ تهران: دفتر نشر داد، 1373 ش.
35. مجلسی، محمّدباقر؛ بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار ائمه الاطهار؛ تهران: نشر اسلامیه، بی‌تا.
36. محمّدی، مجید؛ آسیب‌شناسی دینی؛ تهران: نشر تفکر، 1373 ش.
37. مراغی، احمد بن مصطفی؛ تفسیر المراغی؛ بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
38. مصطفوی، حسن؛ تفسیر روشن؛ تهران: مرکز نشر کتاب، 1380 ش.
39. مطهّری، مرتضی؛ مجموعه آثار؛ تهران: نشر صدرا، 1389 ش.
40. معرفت، محمّد هادی؛ شبهات و ردود حول القرآن الکریم؛ چ2، قم: نشر مؤسسه التمهید، 1424 ق.
41. مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیرنمونه؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1374 ش.
42. Encyclopedia Britanica Inc., The Encyclopedia of Britanica, first published, U. S. A: William Benton Publisher, the University of Chicago, 1969.
43. Gershman، Bori, ‘The Economic Origins of the Evil Eye Belief’، Brown University, October 2011, P.1-41.
44. The Encyclopedia of Wikipedia, ‘evil eye’, http://en.wikipedia.org/wiki/Ev:/eye.
45. Simpson, J. A., and E. S. C. Weiner, The Oxford English Dictionary, Second Edition, New York: Clarendon Press. Oxford, 2000.