جستاری پیرامون گسستگی داستان‌های قرآنی با تکیه بر تاریخ‌گذاری سوره‌ها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

10.30512/kq.2024.21565.3913

چکیده

هدف: چرایی پراکندگی داستان‌های طولانی پیامبران در سوره‌های مختلف از یک سو و اشاره‌های کوتاه و پراکنده به داستان‌های مختلف در بسیاری از سوره‌ها از سوی دیگر، همواره برای مخاطبان قرآن پرسش برانگیز است؛ زیرا اگرچه مخاطبان پیامبر، پیش از نزول وحی از طریق ارتباط با اهل کتاب و زندگی در عربستان که زیستگاه برخی از پیامبران الهی بوده، با داستان‌های مطرح در قرآن آشنا بودند و خداوند به منظور عبرت‌آموزی به قطعات داستانی مختلف اشاره نموده و قصه‌های نوین و بی‌سابقه‌ای مطرح نکرده است؛ ولی همچنان نقل پیوستۀ یک داستان شبیه آنچه در سورۀ یوسف نقل شده، برای مخاطبان ـ اعم از آنکه از آن داستان مطلع باشند یا نباشند‌ ‌ـ جذاب‌تر و روان‌تر است.
روش پژوهش: این پژوهش بر آن است تا با کاربست روش تاریخ‌گذاری، به پاسخ‌هایی نوین دربارۀ حکمت گسستگی‌های داستان‌های قرآنی دست یابد. ازاین‌رو، با دو الگوی متفاوت، داستان‌هایی که یکی پر تکرار و طولانی است و دومی داستان‌هایی کوتاه و اشاره‌ای که به صورت پیوسته در یک سوره نقل شده و هر کدام به فراز کوتاهی از زندگی یک پیامبر اشاره کرده، با روش تاریخ‌گذاری مورد بررسی قرار می‌گیرد. هدف از این بررسی کشف رابطۀ احتمالیِ متقابل تاریخ‌گذاری و قصه‌های قرآنی است.
یافته‌ها: با توجه به اینکه براساس گزارش منابع اسلامی و پیشااسلامی آشنایی مردمان حجاز با داستان‌های قرآنی قبل از نزول قرآن حتمی است، هدف از نزول هر فقره داستان، کمک به هدف هر سوره است. هدف هر سوره نیز متناسب با اقتضائات زمان نزول آن سوره (که پیامبر در کدام مرحله از دعوت خویش بوده است)، تعیین می‌شود.
نتیجه‌گیری: با توجه به اینکه داستان‌های قرآنی با توجه به تاریخ نزول هر سوره نازل شده و با کشف تاریخ‌گذاری یک سوره می‌توان به هدف از نزول داستان‌های آن سوره دست یافت؛ می‌توان با برقراری یک رابطۀ متقابل، در سوره‌هایی که تاریخ نزول آنها مبهم است، از وجه مشترک داستان‌های آن سوره، در صورت وجود، به عنوان یک قرینه برای تاریخ‌گذاری سوره استفاده کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

An investigation into the discontinuity of Quranic stories based on the dating of the surahs

نویسنده [English]

  • zahra kalbasi
Assistant Professor, Department of Quranic Sciences and Hadith, Faculty of Theology and Islamic Studies, Isfahan University, Isfahan, Iran.
چکیده [English]

The reason for the scattering of long stories of the prophets in different surahs as well as the short and scattered references to different stories in many surahs on the other hand, is always a question for the audience of the Quran. Even though the Prophet's audience is familiar with the stories mentioned in the Qur'an, it has not raised new and unprecedented issues. Yet, the continuous narration of a story similar to the one narrated in Surah Yusuf is more attractive and fluent for the audience, whether the readers are aware of that story or not. In this research, an attempt has been made to provide a new analysis of the lessons hidden in the story fragments scattered in different surahs by using the dating method. For this purpose, two models are used. The first is the long story of Prophet Moses in Meccan and Madani surahs, and the second is the stories narrated in Ankabut surah, which are reread according to the date of revelation of the surahs and their relation with the requirements. The socio-politics of the Prophet's time is investigated too. In the following, the mutual influence of stories in estimating the dating of a surah is investigated and, as a model, the role of four stories in Surah al-Ma'idah in determining the time of revelation of that surah is tested.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Stories of the Quran
  • Stories of the prophets
  • Dating
  • Reconstruction of the revelation settings
  • Prophethood of Moses
  • Surah Al-Ma'idah
  • Surh Al-Ankabut
ـ قرآن کریم.
آقادوستی، الهام. (1403). بازسازی تاریخی فضای تعامل پیامبر(ص) با اهل کتاب در مکه با تکیه بر آیات قرآن. رساله دکترا، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه اصفهان.
ابن ابی الحدید، عبد الحمید. (1375). جلوۀ تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید. محمود مهدوی دامغانی (مترجم)، نی.
ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد. (1408). تاریخ ابن خلدون (دیوان المبتدأ و الخبر فى تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوى الشأن الأکبر). به کوشش خلیل شحادة، دار الفکر.
ابن اثیر، عز الدین علی بن محمد. (1409). أسد الغابة فى معرفة الصحابة. دار الفکر.
ابن عاشور، محمد بن طاهر. (1420). التحریر و التنویر. مؤسسة التاریخ العربی.
ابن عطیه، عبد الحق بن غالب. (1422). المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز. دار الکتب العلمیة.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمرو. (1407). البدایة و النهایة. دار الفکر.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمرو. (1419). تفسیر القرآن العظیم. به کوشش محمد حسین شمس الدین، دار الکتب العلمیة.
ابن هشام، عبدالملک. (بی­تا). السیرة النبویة. به کوشش مصطفى السقا و ابراهیم الأبیارى و عبدالحفیظ شلبى، دار المعرفة.
احمدنژاد، امیر و کلباسی، زهرا. (1397). سورۀ مائده (تاریخ­گذاری، مفهوم‌شناسی و کیفیت نزول). بوستان کتاب.
احمدنژاد، امیر و کلباسی، زهرا. (1396). بررسی تفسیری سیر تعامل پیامبر با اهل کتاب در مکه. مطالعات تفسیری، 8 (1)، پیاپی: 29، 19-38.
احمدنژاد، امیر؛ محمدزاده، عاطفه و کلباسی، زهرا. (1392). تحلیل عوامل مؤثر بر شکل‌گیری بیداری دینی از نگاه قرآن کریم با تکیه بر آیات انقلاب بنی اسرائیل علیه فرعون. در مجموعه مقالات همایش ملی قرآن کریم «انسان و جامعه»، مشهد مقدس: دانشگاه آزاد اسلامی، جلد دوم، صص501-521.
بتنونی، محمد لبیب. (1381). سفرنامه حجاز. هادی انصاری (مترجم)، مشعر.
بغدادی، علاء الدین علی بن محمد. (1415). لباب التأویل فى معانى التنزیل‏. به کوشش محمدعلى شاهین‏، دار الکتب العلمیة.
بکری، عبد الله بن عبدالعزیز. (1403). معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع. به کوشش مصطفی سقا، عالم الکتب.
بهجت‌پور، عبد الکریم. (1392). تفسیر تنزیلی (به ترتیب نزول). پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
بحرانی، هاشم­ بن­ سلیمان. (1416). البرهان فی تفسیر القرآن. بنیاد ­بعثت.
بی­آزار شیرازی، عبد الکریم. (1388). باستان شناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن. نشر فرهنگ اسلامی.
بیضاوی، عبد الله­ بن ­عمر. (1418). أنوار التنزیل و أسرار التأویل. به کوشش محمد عبد الرحمن المرعشلی، دار احیاء التراث­ العربی.
ثعلبى، احمد بن ابراهیم. (1422). الکشف و البیان عن تفسیر القرآن. دار إحیاء التراث العربی.
جابری، عابد. (2010). فهم القرآن الکریم. مرکز دراسات الوحدة العربیة.
جوان آراسته، حسین. (1380). درسنامه علوم قرآنى. بوستان کتاب.
جوینی، امام الحرمین ابراهیم بن محمد. (1398). فرائد السمطین. مؤسسة المحمودی.
حدادپور جهرمی، محمدرضا. (1394). شهادت حضرت زهرا در منابع اهل سنت. مبلغان، 17(1)، پیاپی: 188، 28-37.
حسام السلطنۀ، مراد میرزا. (1374). سفرنامه مکه. رسول جعفریان (مترجم)، مشعر.
خامه‌گر، محمد. (1386). ساختار هندسى سوره‌هاى قرآن‏. سازمان تبلیغات اسلامى‏.
دروزه، محمد عزة. (1383). التفسیر الحدیث. دار إحیاء الکتب العربیة.
دروزه، محمد عزة. (بی­تا). سیرۀ الرسول، صور مقتبسة من القرآن الکریم. الکتب العصریة.
دولتی، کریم؛ جمالی، حامد و قاسمی، مرتضی. (1393). کشف سرزمین قوم عاد از منظر قرآن و باستان‌شناسی. قرآن و علم، 8(2)، پیاپی: 14، 137-160.
زمخشری، محمود بن ­عمر. (1407). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل. دار الکتب العربی.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم. (1427). الملل و النحل. مؤسسه أعلمی.
صادقی تهرانی، محمد. (1365). الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن. انتشارات فرهنگ اسلامی.
طباطبایی، سیدمحمدحسین. (1374). تفسیر المیزان. سیدمحمدباقر موسوى همدانى (مترجم)، دفتر انتشارات اسلامى.
طبرسی، فضل بن حسن. (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. به کوشش محمدجواد بلاغی، ناصر خسرو.
طبری، محمد بن جریر. (1352). تاریخ طبری. به کوشش ابوالقاسم پاینده، بنیاد فرهنگ ایران.
عارف کشفی، سید جعفر. (1395). رسول خدا(ص) و یهود. دانشگاه ادیان و مذاهب.
عاملی، سیدجعفر مرتضی. (بی­تا). الصحیح من سیرة النبی الاعظم. سحرگاهان.
عبد المقصود، عبد الفتاح. (1391). الامام علی بن ابیطالب. سیدمحمدمهدی جعفری و سیدمحمود طالقانی (مترجمان)، شرکت سهامی انتشار.
عیاشی. محمد بن ­مسعود. (1380). کتاب التفسیر. تحقیق: سیدهاشم ­رسولی ­محلاتی. چاپخانه علمیه.
عبده، محمد و رضا، محمد رشید. (1990). تفسیر القرآن الحکیم (المنار). الهیئة المصریة العامة للکتاب.
فخر رازی، محمد بن عمر. (1420). مفاتیح الغیب. دار احیاء التراث العربی.
فضل الله، سیدمحمد حسین. (1419). تفسیر من وحی القرآن. دار الملاک.
فیض کاشانى، محمد بن شاه‌مرتضى. (1415). تفسیر الصافی. مکتبة الصدر.
قرطبی، محمد بن­ احمد. (1364). الجامع لأحکام القرآن. ناصر خسرو.
کلباسی، زهرا. (1397). نظریه نزول پیوسته آیات در سوره‌های قرآن کریم. رساله دکترا، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه اصفهان.
کلباسی، زهرا و احمدنژاد، امیر. (1397). خوانشی نو از دو مفهوم نفاق و هجرت در سورۀ عنکبوت با تکیه بر نزول پیوستۀ این سوره در مکه. مطالعات تفسیری، 9(3)، پیاپی: 35، 169-190.
کلباسی، زهرا و احمدنژاد، امیر. (1394). آخرین نزول؛ مائده یا توبه؟ رهیافتی جدید به مسئله آخرین سوره نازل شده قرآن کریم. پژوهش‌های قرآنی، 20(3)، پیایی: 76، 86-111.
معرفت، محمدهادی. (1415). التمهید فی علوم القرآن. مؤسسة النشر الاسلامى‏.
ملاحویش آل غازى، سیدعبد القادر. (1382). بیان المعانى. مطبعة الترقى‏.
نکونام، جعفر. (1380). درآمدی بر تاریخ­گذاری قرآن. هستی­نما.
واحدى نیشابورى، على بن احمد. (1411). اسباب نزول القرآن. به کوشش کمال بسیونى زغلول‏، دار الکتب العلمیة.
واقدی، محمد بن عمر. (1369). مغازى، تاریخ جنگهاى پیامبر. محمود مهدوى دامغانى (مترجم)، مرکز نشر دانشگاهى.