سیر تبیین و تثبیت اعتقاد به معاد در سوره‌های مکی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه میبد، میبد، ایران

2 استاد گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه میبد، میبد، ایران

3 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه میبد، میبد، ایران

10.30512/kq.2025.22180.3963

چکیده

هدف: با توجه به اهمیت مسئله اعتقاد به معاد، از همان اولین سوره نازل‌شده بر پیامبر اکرم(ص)، تقویت اعتقاد صحیح به معاد، مورد توجه قرآن کریم بوده است. قرآن کریم نیز به صورت تدریجی و در سه مرحله، بحث معاد را مطرح کرده است که در این مقاله مورد بحث قرار می‌گیرد.
روش پژوهش: پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی بوده و نویسندگان با مطالعه سیر نزول تدریجی آیات قرآن، مراحل ارائه مباحث معاد در سوره‌های مکی را مورد بررسی قرار می‌دهند.
یافته‌ها: تبیین مباحث معاد در سور مکی در سه مرحله از نزول صورت گرفته است:
مرحله اول) تبیین معاد با تأکید بر عذاب (از نزول سوره­ علق تا سوره قمر)
در مرحله نخست نزول قرآن کریم، خداوند در یادکرد از معاد، به بیان عذاب­های جهنم و معرفی کلی دوزخیان با استدلال­های ساده پرداخته است.
مرحله دوم) تعریض به معادانکاران و تشویق به بهشت (از نزول سوره­ ص تا سوره یوسف)
در این مرحله، قرآن منکران معاد را توبیخ نموده و علاوه بر ترس از عذاب اُخروی، مؤمنان را به تحصیل بهشت تشویق می­کند، گاه به تقابل اهل جهنم و اهل بهشت اشاره دارد و به استدلال­های پیچیده­تری بر معاد­ پرداخته است.
مرحله سوم) تبیین ابعاد معاد (از نزول سوره­ حجر تا سوره مطففین)
در مرحله سوم نزول سوره­های مکی، ابعاد مفصل­تر و جدیدتری از معاد، مانند مبحث برزخ، در­های هفت­گانه جهنم و نفخ صور در آستانه قیامت مطرح شده و استدلال عقلی (برهان عدل الهی و برهان حکمت خداوند) بر اثبات معاد اقامه می­گردد. در این مرحله حکمت و عدالت خداوند را دلیل دیگری بر اثبات معاد برمی‌شمرد.
نتیجه‌گیری: تغییر عقیده و فرهنگ عموم کاری تدریجی است که نیاز به برنامه‌ریزی و گذشت زمان دارد. به همین جهت قرآن کریم در راستای ایجاد اعتقاد به معاد در مرحله اول نزول، با اِخبار از معاد و تهدید به عذاب جهنم، سعی در تثبیت این اعتقاد در مردم دارد و در مرحله دوم، با تشویق به بهشت و نیز نفی دلیل از سوی منکران معاد، به برخی شبهات آنان پاسخ می‌دهد و علاوه بر این، در مرحله سوم ، با استدلال عقلی (چون برهان عدل و حکمت الهی) به اثبات معاد می‌پردازد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Process of Elaboration and Consolidation of Belief in the Afterlife as Explained in the Meccan Chapters of the Qur’an

نویسندگان [English]

  • Ghasem Sadeghpuor 1
  • ali mohammad mirjalili 2
  • Hamid Hamidiyan 3
1 PhD student of Qur’anic sciences and hadith, College of Theology, Meybod University, Meybod, Iran
2 Professor of Qur’anic sciences and hadith, College of Theology, Meybod University, Meybod, Iran
3 Assistant professor of Qur’anic sciences and hadith, College of Theology, Meybod University, Meybod, Iran
چکیده [English]

The afterlife (Ma'ad) is one of the fundamental tenets of Islam, and belief in it is essential for every Muslim. This concept has been addressed in numerous Meccan and Medinan verses. The Quranic approach to the afterlife in Meccan chapters follows a sequential, multi-stage development, beginning with simple expressions and gradually progressing to more complex formulations.This descriptive-analytical study examines the evolving discussion of the afterlife issues in Meccan chapters. The findings reveal three distinct developmental phases as follows: Initial phase: Emphasis on the signs of the Day of Judgment, its inevitability, descriptions of Hell, and warnings thereof. Intermediate phase: Direct engagement with afterlife deniers through more elaborate arguments, introducing Paradise concepts, and contrasting the fates of believers and the wicked- Advanced phase. Introduction of sophisticated concepts like Barzakh (intermediary realm), eschatological events (e.g., trumpet blast, Hell gates), and profound theological arguments including divine justice and wisdom as proofs for resurrection.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qur'an
  • Quranic progressive revelation
  • Afterlife (Ma'ad)
  • Chronology of revelation
  • Meccan chapters
  • Prophetic era
ـ قرآن کریم. (1373). ناصر مکارم شیرازی (مترجم)، دار القرآن الکریم.
ـ نهج البلاغه. (1380). ترجمه محمد دشتی (مترجم)، مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین(ع).
ابن­ جوزى، عبدالرحمن بن علی. (1422). زاد المسیر فى علم التفسیر. عبد الرزاق المهدی (محقق)، دار الکتاب العربی.
ابن­ سعد، محمد. (1410). الطبقات الکبرى. محمد عبد القادر عطا (محقق)، دار الکتب العلمیة.
ابن­ شعبه حرانی، حسن بن علی. (1382). تحف العقول. آل علی.
ابن­ عاشور، محمد بن طاهر. (1420). التحریر و التنویر. مؤسسة التاریخ العربیة.
ابن منظور، محمد بن مکرم. (1414). لسان العرب. دار الفکرـ دار صادر، چاپ: سوم.
ابن ­هشام، عبد الملک‏. (بی‌تا). السیرة النبویة. مصطفى سقا، ابراهیم ابیارى و عبد الحفیظ شلبى (محققان)، دار المعرفة.
امین، نصرت بیگم. (1361). مخزن العرفان در تفسیر قرآن. نهضت زنان مسلمان.
بهجت‌پور. (1390). همگام با وحی. مؤسسه التمهید.
جوادی ‌آملی، عبدالله. (1372). ده مقاله پیرامون مبدأ و معاد. الزهراء،
حسینی همدانی، محمد. (1404). انوار درخشان در تفسیر قرآن. لطفی.
خامه­گر، محمد. (1399). ساختار سوره‌های قرآن کریم. آیه نور.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412). مفردات الفاظ القرآن. دار العلم.
رشاد، علی­اکبر. (1380). دانشنامه امام علی علیه السلام. پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
سبحانی، جعفر. (1386). عقاید اسلامی در پرتو قرآن، حدیث و عقل. بوستان کتاب.
قطب، سید بن ابراهیم شاذلی. (1425). فی ظلال القرآن. دار الشروق.
سیوطی، عبد الرحمن بن ابی‌بکر. (1421). الاتقان فی علوم القرآن. دار الکتاب العربی.
سیوطی، عبد الرحمن بن ابی‌بکر. (1404). الدرّ المنثور فی تفسیر المأثور. کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى(ره).
طباطبایی، محمدحسین. (1374). المیزان فی تفسیر القرآن. سیدمحمدباقر موسوى همدانى (مترجم)، دفتر انتشارات اسلامی.
طبرسی، فضل بن حسن. (1372). مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن. ناصرخسرو.
طریحی، فخرالدّین بن محمد. (1403). مجمع البحرین. مرتضوی.
عرفی­ طالقانی، محمدنعیم. (1388). منهج الرشاد فی معرفة المعاد. محمدرضا عطائی (محقق)، مکتبة الامام الرضا(ع).
عطیه، محمدهاشم. (1355). الادب العربی و تأریخه فی العصر الجاهلی. مطبعة مصطفی البابی.
فراهیدی، خلیل بن احمد. (1409). العین. هجرت.
فرّوخ، عمر. (1981). تأریخ الأدب العربی. دار الملایین.
قرشی، سیدعلی­اکبر. (1377). تفسیر أحسن الحدیث. بنیاد بعثت.
کلینى، محمد بن یعقوب. (1429). الکافی. دار الحدیث.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی. (1403). بحار الانوار. مؤسسۀ الوفاء.
مصطفوی، حسن. (1360). التحقیق فی کلمات القرآن. بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مطهری، مرتضی. (1374). مجموعه آثار. صدرا.
معرفت، محمدهادی. (1386). التمهید فی علوم القرآن. مؤسسة التمهید.
مغنیه، محمدجواد. (1378). تفسیر کاشف. بوستان کتاب.
مکارم شیرازی، ناصر. (1374). تفسیر نمونه. دار الکتب الاسلامیة.
واقدی، محمد بن عمر. (1409). المغازى. مارسدن جونس (محقق)، مؤسسة الأعلمى.