رهیافتی انتقادی به روایت شومی در سفر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اهل بیت(ع)، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

10.30512/kq.2024.21464.3864

چکیده

هدف: شوم­انگاری یکی از سنت­های رایج در عصر جاهلی بود که بر پایه روش­های مختلفی از جمله تَطَیُّر انجام می­شد. این سنت پس از اسلام مورد نهی شدید پیامبر (ص) قرار گرفت؛ اما برخلاف این نهی، در پاره­ای از روایات، نسبت به برخی از پدیده­ها، شوم‌انگاری شده است. از جمله برقی در کتاب «المحاسن» به نقل از امام کاظم(ع)، شش مورد شومی برای مسافر را نام برده­ و دعایی برای رهایی از شومی آنها نقل کرده­ است. این نوشتار در صدد نقد و بررسی شوم­انگاری صورت گرفته و اعتبارسنجی آن است.
روش پژوهش: این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی بر پایه منابع کتابخانه‌ای انجام می‌شود. در گام نخست سنت‌ جاهلی شوم‌انگاری در سه بخش شوم‌انگاری حیوانات، اشیاء و انسان‌ها تبیین می‌شود و سپس اجزاء متنی روایت شومی در سفر بر پایه داده‌های تاریخی موجود از عرب جاهلی در حوزه شوم‌انگاری نقد و بررسی می‌شود. تحلیل نمادهای جاهلی مورد استفاده در روایت و بررسی آسیب‌های متنی آن در این بخش انجام می‌شود. تحلیل سندی گام بعدی است که بر پایه منابع معتبر رجالی انجام می‌شود.
یافته‌ها: روایت شومی در سفر نخستین بار در کتاب «المحاسن» برقی نقل شده و پس از آن به روضه کافی، من لایحضره الفقیه و خصال شیخ صدوق نیز راه یافته است. تعداد شوم‌های ذکرشده در سفر، در میان منابع روایی، مختلف است. در کتاب «الخصال»، «المحاسن» و بیشتر نسخه‌های «من لایحضره الفقیه»، تعداد شوم‌ها پنج مورد ذکر شده، اما در نسخه چاپی کنونی به تصحیح علی اکبر غفاری، شومی در سفر شش مورد ثبت شده است.
نتیجه‌گیری: علی رغم رویکرد تأییدی برخی محدثان، این روایت در تعارض با سنت قطعی پیامبر(ص) در نفی شوم­انگاری و تطیر است. متن روایت الگویی جاهلی از شوم­انگاری را ترسیم می­کند که دربردارنده نمادهایی از سنت پیشین عرب در شوم­انگاری است. نمادهایی همچون حرکت از راست به چپ پرنده یا حیوان، صدای پرنده، نقص جسمانی حیوان مانند بریده‌بودن گوش الاغ، از جمله این موارد است که پس از اسلام از چنین شوم‌انگاری‌هایی نهی شده است. همچنین اضطراب متنی روایت در بیان تعداد شوم‌ها و موارد شومی نیز حاکی از نااستواری متن و ضعف آن است. از جنبه سندی نیز روایت به دلیل حضور راوی ضعیفی بنام بکر بن صالح ضبی، ضعیف و نامعتبر محسوب می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A critical approach to the hadith on omens in trips

نویسنده [English]

  • Sayyed Mahdi Lotfi
Associate Professor, Department of Quranic Sciences and Hadith, Faculty of Theology and Ahl al-Bayt Studies, University of Isfahan, Isfahan, Iran.
چکیده [English]

Ominousness was a common concept in the pre-Islamic era. It was discussed using various methods, including divination. This concept was strictly discouraged by the Prophet (pbuh) after the advent of Islam. Despite this prohibition, some phenomena have been attributed to omens issue in some Hadiths. For example, in his book Al-Mahasin Barqi cites Imam Kazim (pbuh) as having mentioned six ominous events for travelers and recites a prayer to get rid of them. The hadith on the evil in the journey was first narrated by Barqi and then it found its way into the Kafi's Rawdha, Man La Yahdhur Al-Faqih and Khesal by Shaykh Saduq. This article seeks to critique and examine the concept of ominousness, and its validation is carried out using a descriptive-analytical method based on library sources. The results of the research indicate that, despite the affirmative approach of some hadith scholars, this hadith is in conflict with the definitive tradition of the Prophet (pbuh) in rejecting omens and divination. The text of the hadith depicts a pre-Islamic pattern of evil omens that includes symbols from the previous Arab tradition about evil omens. Symbols such as the movement of a bird or animal from right to left, the sound of a bird, and the physical defect of an animal such as a donkey's ear being cut off are among the cases that have been prohibited from such ominous interpretations after Islam. Also, the textual discord of the hadith in stating the number of ominous events and ominous cases indicates the instability of the text and its weakness. In terms of the references, the hadith is considered weak and unreliable due to the presence of a weak narrator named Bakr ibn Salih al-Dhebbi.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hadith
  • Ominousness
  • Fortune telling
  • Documentary criticism
  • Textual criticism
ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبة الله. (1404). شرح نهج البلاغة. محمد ابوالفضل ابراهیم (مصحح)، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی(ره).
ابن اعرابی، احمد بن محمد. (1408). الزهد و صفة الزاهدین. مجدی فتحی السید (محقق)، مکتبة الصحابة.
ابن طاووس، علی بن موسی. (1409). الأمان من أخطار الأسفار. مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث.
ابن غضائری، احمد بن حسین. (1365). الرجال (لابن الغضائری). محمدرضا حسینی (مصحح)، دار الحدیث.
ابن قانع بغدادی، عبدالباقی. (1418). معجم الصحابة. مکتبه الغرباء الأثریه.
ابن ماجه قزوینی، محمد بن یزید. (بی­تا). سنن ابن ماجة. محمد فؤاد عبدالباقی (محقق)، دار الفکر.
ابن منظور، محمد بن مکرم. (1405). لسان العرب. ادب الحوزه.
ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین. (1415). الأغانی. دار احیاء التراث العربی.
ابوداود، سلیمان بن أشعث. (بی‌تا). سنن أبی داود. المکتبة العصریة.
برقی، احمد بن محمد بن خالد. (1371). رجال البرقی. دانشگاه تهران.
برقی، احمد بن محمد بن خالد. (1371). المحاسن. جلال الدین محدث (مصحح)، دار الکتب الاسلامیة.
ترمذی، محمد بن عیسی. (بی‌تا). العلل الکبیر. صبحی السامرائی، ابوالمعاطی النوری و محمود خلیل الصعیدی (محققان)، عالم الکتب.
جاحظ، عمرو بن بحر. (1385). الحیوان. عبدالسلام محمد هارون (محقق)، شرکة مکتبة و مطبعة مصطفی البابی الحلبی و اولاده بمصر.
جوهری، اسماعیل بن حماد. (1407). الصحاح. احمد عبدالغفور عطار (محقق)، دار العلم للملایین.
حاکمی، اسماعیل. (1382). مروری بر سابقه تفاؤل و تطیر و بازتاب آن در برخی تواریخ و متون ادب فارسی. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، 50 (1)، پیاپی: 165، 17-26.
خاکپور، حسین. (1391). واکاوی «شومی روزگار» در قرآن و روایات. پژوهش­های اسلامی، 5(1)، پیاپی: 8، 89-110.
خویی، سیدابوالقاسم. (1413). معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة. مؤسسة الخویی الاسلامیة.
خیالی خطیبی، احمد. (1397). انعکاس عناصر برجسته تابو و توتم در منطق الطیرعطار نیشابوری، شفای دل، 1(1)، 59-29.
دسوقی، ابراهیم. (1409). فی رحاب السنة. منبر الاسلام، 47(9)، 13-19.
زبیدی، سید محمد مرتضی. (1414). تاج العروس. علی شیری (محقق)، دار الفکر.
شرقاوی، محمد. (1382). التفاؤل و التشاؤم. الأزهر، شماره پیاپی: 220، 683-691
صدوق، محمد بن علی. (1362). الخصال. علی‌اکبر غفاری (مصحح)، مؤسسة النشر الاسلامی.
صدوق، محمد بن علی. (1403). معانی الاخبار. علی اکبر غفاری (مصحح)، دفتر انتشارات اسلامی.
صدوق، محمد بن علی. (بی‌تا). من لایحضره الفقیه. علی اکبر غفاری (مصحح)، مؤسسة النشر الاسلامی.
طوسی، محمد بن حسن. (1373). رجال الطوسی، جواد قیومی اصفهانی (مصحح)، مؤسسة النشر الاسلامی.
طیالسی، ابی داود. (بی‌تا). مسند. دار المعرفة.
عبداللهی علی بیک، حمیده. (1382). فال بد زدن از دیدگاه قرآن و روایات. مطالعات اسلامی، 36(2)، پیاپی: 60، 183-221.
علی، جواد. (1422). المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام. دار الساقی.
فراهیدی، خلیل بن احمد. (1408). العین. مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائی (محققان)، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
قاسم‌پور، محسن و پورافخم، مریم. (1394). روش فقه‌الحدیثی صاحب معالم در کتاب منتقی الجمان. کتاب قیم، 5(2)، پیاپی 13.
قلقشندی، احمد بن علی. (1411). نهایة الأرب فی معرفة أنساب العرب. دار الکتب العلمیة.
کفعمی، ابراهیم بن علی. (1403). المصباح. مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
کلینی، محمد بن یعقوب. (1407). الکافی. علی اکبر غفاری (مصحح)، دار الکتب الاسلامیة.
مازندرانی، محمد صالح. (1382). الکافی، الاصول و الروضة. با تعلیقات میرزا ابوالحسن شعرانی، المکتبة الاسلامیة.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی. (1403). بحار الانوار. دار احیاء التراث العربی.
نجاشی، احمد بن علی. (1365). رجال النجاشی. مؤسسة النشر الاسلامی.
هیثمی، علی بن ابی بکر. (1408). مجمع الزوائد و منبع الفوائد. دار الکتب العلمیة.