تحلیل اسناد ـ متن خبر زید بن ثابت درباره تألیف قرآن و فضل شام

شاه‌پسند, الهه; ملائی عشق آباد, زهرا

doi:10.30512/kq.2025.18765.3484

تحلیل اسناد ـ متن خبر زید بن ثابت درباره تألیف قرآن و فضل شام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ دانشیار، گروه علوم قرآن و تفسیر، دانشکدۀ علوم قرآنی مشهد، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، مشهد، ایران.

² دانشجوی دکتری، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.

10.30512/kq.2025.18765.3484

چکیده

هدف: این مقاله با هدف تاریخ‌گذاری و تحلیل خبر «نحنُ عندَ رسولِ اللهِ صلّى الله علیه و سلّم نُؤَلِّفُ القرآنَ منَ الرِّقاعِ...» از زید بن ثابت انجام شده است. این خبر، با سه تحریر مختلف در منابع روایی آمده است. تحریر نخست، دارای دو مؤلّفۀ تألیف قرآن و مدح شام است. در تحریر دوم، تنها مؤلفۀ تألیف قرآن و در تحریر سوّم، فقط مؤلّفۀ مدح شام ذکر شده است. تحریرهای مختلف این خبر بنابر اینکه از چه مؤلّفه‌هایی تشکیل شده‌‌، برای اثبات جمع قرآن در حضور پیامبر(ص) یا فضیلت شام مورد استناد قرار گرفته‌ است.
روش پژوهش: این مقاله به روش تحلیل اسناد ـ متن به تاریخ‌گذاری این روایت پرداخته و علاوه بر آن، قرائن تاریخی را نیز مورد نظر داشته است.
یافته‌ها: با توجّه به سال‌ مرگ حلقه مشترک اصلی این خبر، یعنی یزید بن ابی‌حبیب (م. 128 ق)، انتشار این خبر به اوایل قرن دوّم بازمی‌گردد. مضمون اصلی خبر بیان فضیلت شام است. با توجّه به نزدیکی زمان رواج این روایت با زمان زوال دولت اموی، انتشار اخباری در بیان فضیلت شام، در راستای افزایش قدرت و استحکام بخشیدن به این دولت و تلاش برای افزایش مهاجرت و جذب افراد به این سرزمین صورت گرفته است؛ امّا مؤلّفۀ تألیف قرآن تنها در تحریرهای منتشر شده در عراق دیده می‌شود و به عنوان مقدمه و برای ایجاد زمینۀ ذهنی برای پذیرش فضل شام که در ادامۀ خبر آمده، مطرح شده است.
نتیجه‌گیری: گرچه غالب تحریرهای این خبر برای اثبات فضیلت شام صورت‌بندی شده‌اند، اما این مسأله موضوعاً به جمع زودهنگام قرآن ایرادی وارد نمی‌کند، چراکه ایجادکنندگان این تحریرها مؤلفۀ جمع قرآن را به عنوان یک خبر کهنه و برای ایجاد زمینۀ پذیرش مؤلفۀ مورد نظر خودشان که همان فضل شام است، به خبر افزوده‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

حدیث

عنوان مقاله [English]

Analysis of the text and references in the Report Attributed to Zayd ibn Thabit on the Compilation of the Qur’an and the Merit of al-Sham

نویسندگان [English]

Elaheh Shahpasand ¹
Zahra Mollaei Eshqabad ²

¹ Associate Professor, Qurʾanic Sciences and Exegesis Department, Faculty of Quranic Sciences in Mashhad, University of Qurʾanic Sciences and Thoughts. Mashhad, Iran.

² PhD student, Department of Quranic Sciences and Hadith, Faculty of Theology and Islamic Studies, Shiraz University, Shiraz, Iran.

چکیده [English]

The report “We were with the Messenger of God (peace be upon him), compiling the Qur’an from parchments…” appears in Sunni hadith sources in three distinct versions. The first version includes both the compilation of the Qur’an and the praise of al-Shām. The second mentions only the Qur’anic compilation. The third contains solely the praise of al-Shām. Depending on which components are present, these versions have been cited either to support the idea of Qur’anic compilation during the Prophet’s lifetime or to affirm the merit of al-Shām. This article analyzes the text and references of the narrative to date it. By incorporating historical contextual evidence, it concludes that its dissemination probably occurred in the early second century AH. This dating is based on the death of the principal transmission agent, Yazīd ibn Abī Ḥabīb (d. 128 AH), who serves as the common link across the report’s chains of references. The core theme of the report is the praise of al-Shām. Given the proximity of its circulation to the decline of the Umayyad dynasty, the emergence of such reports appears to have served political purposes, namely reinforcing the Umayyad authority and encouraging migration to al-Shām. Notably, the Qur’anic compilation motif is found only in the versions narrated in Iraq, where it functions as a rhetorical prelude to the praise of al-Shām. This component seems to have been strategically introduced to prepare the audience, particularly in Iraq, for accepting the main theme of the report. In this context, the compilation motif serves not as a historical claim in its own right, but as a familiar narrative device to lend credibility to the praise of al-Shām.

کلیدواژه‌ها [English]

Narration
Zaid bin Thabit
Dating
Qur’an compilation
Virtue of al-Sham
Plague

مراجع

ابن ابی شیبه، عبدالله بن محمد. (1997). مسند. به‌ کوشش عادل عزازی و احمد مزیدی، دار الوطن.

ابن ابی شیبه، عبدالله بن محمد. (1409). المصنف فی الاحادیث والآثار. به ‌کوشش کمال یوسف الحوت، مکتبة الرشد.

ابن تغری بردی، یوسف. (1348). النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة. دار الکتب المصریة.

ابن جوزی، عبد الرحمن بن علی. (1412). المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک. به کوشش محمد و مصطفی عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة.

ابن حبان، محمد. (1393). الثقات. دایرة المعارف العثمانیة.

ابن حبان، محمد. (1414). صحیح ابن حبان. به کوشش شعیب ارنؤوط، مؤسسة الرسالة.

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی. (1404). تهذیب التهذیب. دار الفکر.

ابن درید، محمد بن حسن. (1987). جمهرة اللغة. به کوشش رمزی منیر بعلبکی، دار العلم للملایین.

ابن سعد، محمد. (1410). الطبقات الکبری. به کوشش محمد عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة.

ابن شعبه حرانی، حسن‌ بن علی‌. (1404). تحف العقول. به ‌کوشش علی اکبر غفاری، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین.

ابن شهر آشوب، محمد بن علی. (1379). مناقب آل ابی طالب علیهم السلام. علامه.

ابن عبد البر، یوسف‌ بن‌ عبد الله. (1412). الاستیعاب فی معرفة الاصحاب. به ‌کوشش علی محمد بجاوی، دار الجیل.

ابن عدی، عمر بن احمد. (بی‌تا). بغیة الطلب فی تاریخ حلب. به‌ کوشش سهیل زکار، دار الفکر.

ابن عساکر، علی بن حسن. (1415). تاریخ دمشق. به‌ کوشش عمرو بن غرامة، دار الفکر.

ابن قتیبه دینوری، عبد الله بن مسلم. (1992). المعارف. به کوشش ثروت عکاشه، الهینة المصریة العامة للکتاب.

ابن کتانی، محمد بن حسن. (1981). التشبیهات من اشعار اهل الاندلس. به‌ کوشش احسان عباس، دار الشروق.

ابن کثیر، اسماعیل بن عمر. (1407). البدایة و النهایة. دار الفکر.

ابن ندیم، محمد بن اسحاق. (1417). الفهرست. به کوشش ابراهیم رمضان، دار المعرفة.

ابوحیان توحیدی، علی بن محمد. (1408). البصائر و الذخائر. به‌ کوشش وداد قاضی، دار صادر.

ابوریه، محمود. (1957). اضواء علی السنة المحمدیة. دار المعارف.

ابوالشیخ اصفهانی، عبدالله بن محمد. (1408). العظمة. به کوشش رضاءالله مبارکفوری، دار العاصمة.

ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبد اللّه. (1417). المسند المستخرج علی صحیح الامام مسلم. به کوشش محمدحسن شافعی، دار الکتب العلمیة.

ابویعلی موصلی، احمد بن علی. (1404). مسند ابی یعلی. به کوشش حسین سلیم اسد، دار المأمون للتراث.

احمد بن حنبل. (1403). فضائل الصحابة. به کوشش وصی الله محمد عباس، مؤسسة الرسالة.

احمد بن حنبل. (1421). مسند احمد. به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، مؤسسة الرسالة.

بخاری، محمد بن اسماعیل. (1378). التاریخ الکبیر. دایرة المعارف العثمانیة.

بخاری، محمد بن اسماعیل. (1422). الصحیح. به کوشش محمدزهیر بن ناصر، دار طوق النجاة.

بیهقی، احمد بن حسین. (1405). دلایل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعة. دار الکتب العلمیة.

بیهقی، احمد بن حسین. (1424). السنن الکبری. به کوشش محمد عبدالقادر عطا، دار الکتب العلمیة.

بیهقی، احمد بن حسین. (1410). شعب الایمان. به کوشش محمد بسیونی زغلول، دار الکتب العلمیة.

ترمذی، محمد بن علی. (1998). الجامع الکبیر. به کوشش بشارعواد معروف، دار الغرب الاسلامی.

جعفریان، رسول. (1392). از شام تاریخی تا شام آخر الزمانی. علوم حدیث، 18(4)، پیاپی: 70، 3-28.

حاکم نیشابوری، محمد بن عبد اللّه. (1411). المستدرک علی الصحیحین. به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، دار الکتب العلمیة.

الحسن، محمد علی. (1421). المنار فی علوم القرآن. مؤسسة الرسالة.

حسینی‌زاده، سیدعبدالرسول. (1392). جمع قرآن و تقسیمات آن. قم، بوستان کتاب.

خلیل بن احمد. (1409). العین. به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، دار الهجرة.

دیب البغاء، مصطفی و دیب مستو، محیی الدین. (1418). الواضح فی علوم القرآن. به‌ کوشش دار الکلم الطیب.

دینوری، احمد بن داود. (1960). الاخبار الطوال. به کوشش عبد المنعم عامر، دار احیاء الکتب العربی.

ذهبی، محمد بن احمد. (2003). تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام. به کوشش بشار عواد معروف، دار الغرب الاسلامی.

ذهبی، محمد بن احمد. (1427). سیر اعلام النبلاء. دار الحدیث.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412). مفردات الفاظ القرآن. به کوشش صفوان عدنان داوودی، دار القلم.

ربعی، علی بن محمد. (1950). فضائل الشام و دمشق. به کوشش صلاح الدین منجد، المجمع العلمی العربی.

زرقانی، محمد. (1415). مناهل العرفان فی علوم القرآن. به کوشش فواز احمد زمرلی، دار الکتاب العربی.

سمعانی، عبد الکریم بن محمد. (1412). فضائل الشام. به کوشش عمرو علی عمر، دار الثقافة العربیة.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر. (1421). الاتقان فی علوم القرآن. به کوشش فواز احمد زمرلی، دار الکتاب العربی.

شاه‌پسند، الهه. (1398). تحلیل اِسناد-متن اخبار ناظر به خطای کاتبان قرآن. کتاب قیم، 9(1)، پیاپی: 20، 29-56.

صبحی صالح. (1977). مباحث فی علوم القرآن. دار العلم للملایین.

ابن یونس صدفی، عبدالرحمن بن احمد. (1421). تاریخ ابن یونس المصری. دار الکتب العلمیة.

صفدی، خلیل بن ایبک. (1991). تحفة ذوی الالباب فیمن حکی بدمشق من الخلفاء و الملوک و النواب. به کوشش احسان خلوصی و زهیر حمیدان، دار صادر.

صنعانی، عبدالرزاق بن همام. (1403). المصنف. به کوشش حبیب الرحمن الاعظمی، المجلس العلمی.

طباطبایی، سیدمحمد حسین. (1390). المیزان فی تفسیر القرآن. موسسة الاعلمی للمطبوعات.

طبرانی، سلیمان بن أحمد. (1404). المعجم الکبیر. به کوشش حمدی سلفی، مکتبة العلوم و الحکم.

عتر، نور الدین. (1414). علوم القرآن الکریم. مطبعة الصباح.

عیاشی، محمد بن مسعود. (1380). تفسیر العیاشی. به کوشش هاشم رسولی، المطبعة العلمیة.

فسوی، یعقوب بن سفیان. (1401). المعرفة و التاریخ. به کوشش اکرم ضیاء عمری، مؤسسة الرسالة.

فیومی، احمد بن محمد. (1414). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی. مؤسسة دار الهجرة.

کاظمی، عصمت و دیگران. (1402). کاربردشناسی اصطلاح «جمع قرآن» در روایات سده نخست هجری، کتاب قیم، 13(2)، پیاپی: 29، 199-220. https://doi.org/10.30512/kq.2023.19002.3514

کردی، محمد طاهر. (1365). تاریخ القرآن الکریم. الفتح.

کریمی، محمود و طاووسی، سعید. (1389). انگیزه‌های سیاسی در جعل و روایات مدح و ذم بلاد. دانش سیاسی، 6(1)، پیاپی: 11، 85-125.

کلاباذی، احمد بن محمد. (1407). الهدایة و الارشاد فی معرفة اهل الثقة و السداد. به‌ کوشش عبد الله لیثی، دار المعرفة.

کلینی، محمد بن یعقوب. (1429). الکافی. دار الحدیث.

مسلم بن حجاج. (1412). الصحیح. به‌ کوشش محمد فؤاد عبد الباقی، دار الکتب العلمیة.

مشکور، محمدجواد. (1357). فرهنگ تطبیقی عربی با زبان‌های سامی و آرامی. بنیاد فرهنگ ایران.

مقدسی، محمد بن عبد الواحد. (بی‌تا). المنتقی من مسموعات مرو. نسخه خطی. (نسخۀ آنلاین موجود در سایت الشاملة به آدرس: https://shamela.ws/book/21635/2)

موتسکی، هارالد. (1385). جمع و تدوین قرآن: بازنگری دیدگاه‌های غربی در پرتو تحولات جدید روش‌شناختی. مرتضی کریمی‌نیا (مترجم)، هفت آسمان، 8(4)، پیاپی: 32، 251-299.

نووی، یحیی بن شرف. (1392). المنهاج شرح صحیح مسلم بن الحجاج. دار احیاء التراث العربی.

نویری، أحمد بن عبد الوهاب. (1423). نهایة الأرب فی فنون الأدب. دار الکتب و الوثائق القومیة.