بازشناسی شخصیت و جایگاه علمی علی ‌بن ‌ابی‌ حمزه ‌بطائنی بر پایه روایات و تعامل فقیهان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر پژوهشکده علوم و معارف، پژوهشگاه قرآن و حدیث

2 عضو هیأت علمی دانشگاه قم

10.30512/kq.2022.16934.3137

چکیده

علی ‌بن ‌ابی‌ حمزه بطائنی از روایان مورد اختلاف، در توثیق و تضعیف است. او روایات فراوانی در منابع حدیثی دارد. بطائنی دو دوره متمایز در زندگی داشته است؛ در ابتدا از راویان امام صادق و کاظم(ع) بود و از وکیلان امام کاظم(ع) شناخته می‌شد. سپس، در پایان عمر با انکار امامت امام رضا(ع) از بنیان‌گذاران واقفه گشت. وی روایات بسیاری از امام صادق و کاظم(ع) گزارش کرده که از طریق مؤلفان اصول روایی، مشایخ ثقات، اصحاب اجماع و دیگر راویان به جوامع حدیثی راه ‌یافته است. کثرت روایت‌های بطائنی در اصول روایی و پایه‌گذاری وقف و مذمت‌های برخی دانشیان رجالی موجب ‌شده است تا گروهی در پذیرش روایت‌های وی توقف کنند و در کنار تضعیف بطائنی، روایت‌های وی را مردود بدانند. این پژوهش قصد دارد با بررسی شخصیت اجتماعی و علمی او، دلایل توثیق و تضعیف و تعامل فقها با روایت‌های وی، به بازشناختی از شخصیت بطائنی دست یابد.
 


کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Identification of the Biographical Identity of Ahmad ibn Hasan Qattan in Imamite Narrative and Biographical Sources

نویسندگان [English]

  • HISEIN MOHAGHEGHIAN 1
  • bakhshi.sadeg bakhshi.sadeg 2
  • kr.setayesh kr.setayesh 1
1 Researcher of Science and Education Research Institute, Qur'an and Hadith Research Institute
2 Member of the faculty of Qom University
چکیده [English]

 
Abstract Ahmad ibn Hasan Qattan, one of the prominent hadith transmitters of the fourth century in the city of Ray, received special attention from Sheikh Sadouq. Sheikh Sadouq incorporated the valuable narrations of this Sunni scholar into his own hadith compilations. The narrations transmitted by Ahmad ibn Hasan Qattan primarily concern judicial matters and the virtues of the Ahl al-Bayt (a). A significant portion of the hadith heritage of the Ray school of hadith has been transferred to Sadouq’s works through him. Sadouq’s narrations from him are mostly theological in nature and affirm Shiite beliefs, suggesting the possibility that he might have been an Imamite. However, the descriptions provided by Sadouq about him cast doubt on his sectarian affiliation. Sadouq refers to him as “Shaykh for the People of Hadith” or “the Just,” which raises various questions about the reliability and sectarian affiliation of this unknown hadith transmitter. “Qattan Razi,” a prominent figure among Sunni hadith scholars, was both a lover of the Ahl al-Bayt (a) and a subject of Sadouq’s attention due to these characteristics. This research, using a descriptive-analytical method, examines the lineage, sect, and typology of Qattan’s narrations in Sadouq’s works. Following Sadouq’s data on him provides valuable information about this unknown transmitter, despite the fact that biographical books generally do not offer much information about him.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sheikh Sadouq
  • Ray
  • Ahmad ibn Hasan Qattan
  • hadith scholars
  • the Just
  • unknown narrator
  1. ابن‌ادریس ‌حلی، محمد بن منصور (1410). مستطرفات السرائر. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  2. ابن‌شهرآشوب، محمد بن على (1379). مناقب آل ابی طالب. قم: علامه.
  3. ابن‌عقده، احمد بن محمد (1424). فضائل امیرالمؤمنین(ع). قم: دلیل ما.
  4. ابن‌غضائری، احمد بن حسن (1422). رجال ابن‌الغضائری. قم: دار الحدیث.
  5. ابن‌طاووس، علی بن موسی (1330). جمال الاسبوع. قم: دارالرضی.
  6. ــــــــــــــــــــــــــــ (1368). فرج المهموم. قم: دارالذخائر.
  7. ــــــــــــــــــــــــــــ (1406). فلاح السائل. قم: بوستان کتاب.
  8. ــــــــــــــــــــــــــــ (1411). مهج الدعوات. قم: دارالذخائر.‏
  9. ابن‌فهد حلی، جمال‌الدین احمد (1407). المهذب‌ البارع. قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین.
  10. ابن‌قولویه، جعفر بن محمد (1356). کامل الزیارات. نجف: دار المرتضویه‏.
  11. ابن‌مشهدی، محمد بن جعفر (1419). المزار الکبیر. قم: دفتر انتشارات اسلامی‏.
  12. ابوالصلاح حلبی، تقى‌الدین بن نجم‌الدین (1404). تقریب المعارف. قم: الهادی.
  13. اربلی، علی بن عیسی (1381). کشف الغمة. تبریز: بنی‌هاشم.
  14. اردبیلی، احمد بن محمد (1403). مجمع الفائدة و البرهان. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  15. اسکافی، محمد بن همام (1404). التمحیص. قم: مدرسة الإمام المهدی (عج)‏.
  16. اشعری، احمد بن محمد بن عیسی‌ (1408). النوادر. قم: مدرسة الإمام المهدی (عج).
  17. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1421). کتاب البیع. تهران: مؤسسه امام خمینی.
  18. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1421). کتاب الطهارة. تهران: مؤسسه امام خمینی.
  19. اهوازی، حسین بن سعید (1402). الزهد. قم: المطبعة العلمیة.
  20. بحرانی، یوسف بن احمد (1405). الحدائق الناظرة. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  21. برقی، احمد بن محمد بن خالد (1420). الرجال. قم: النشر الإسلامی.
  22. ــــــــــــــــــــــــــــــــ (1370). المحاسن. تهران: دارالکتب الاسلامیة.
  23. ‌بروجردی، حسین (1414). الموسوعة الرجالیة. تحریر: میرزا حسن نوری‌ همدانی، مجمع البحوث الاسلامیة فی الآستانة الرضویة.
  24. ــــــــــــــــــ (1413). تقریرات ثلاث. مقرر: علی‌پناه اشتهاردی‌، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  25. ــــــــــــــــــ (بی‌تا). نهایة التقریر. مقرر: محمدفاضل موحدی‌‌لنکرانی، بی‌جا: بی‌نا.
  26. بهبهانی، محمدباقر (1424). مصابیح الظلام. قم: مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی‌.
  27. جمعی از نویسندگان (۱۳۸۱). الاصول الستة عشر. قم: مؤسسه دار الحدیث.
  28. حرعاملی، محمد بن حسن (1409). وسائل الشیعة. قم: مؤسسة آل البیت(ع).
  29. حسینی‌‌عاملی، سیدجواد بن محمد (1419). مفتاح الکرامة. قم: جامعه مدرسین.
  30. ‌حکیم، سیدمحسن (1416). مستمسک العروة الوثقی. قم: مؤسسة دار التفسیر‌.
  31. حلوانی، حسین بن محمد (1408). نزهة الناظر و تنبیه الخاطر. قم: مدرسة الإمام المهدی(عج).
  32. حمیری، عبدالله بن جعفر (1413). قرب الاسناد. قم: مؤسسه آل‌البیت(ع).
  33. خزاز رازی، علی بن محمد (1401). کفایة الأثر. قم: بیدار.
  34. خصیبی، حسین بن حمدان (1419). الهدایة الکبری. بیروت: البلاغ.
  35. خمینی، سید روح‌الله (1415). المکاسب المحرمة. قم: مؤسسه امام خمینی،.
  36. خوئی، سیدابوالقاسم (1418). موسوعة الامام الخوئی. قم: مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی.
  37. داوری، مسلم (1416). اصول علم الرجال. قم: نمونه.
  38. دیلمی، حسن بن محمد (1412). ارشاد القلوب. قم: الشریف الرضی.
  39. راوندی، قطب‌الدین سعید بن هبة الله (1409 الف). قصص الانبیاء. مشهد: مرکز پژوهش‌های اسلامی.
  40. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1409 ب). الخرائج و الجرائح. قم: مؤسسه امام مهدی‌ (عج)‏.
  41. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1407). الدعوات. قم: مدرسه امام مهدی (عج).
  42. زهدری ‌حلی، نجم الدین جعفر (1428). ایضاح ترددات الشرایع. قم: کتابخانه آیة‌الله مرعشی‌نجفی.
  43. ‌سبزواری، محمدباقر (1247). ذخیرة المعاد. قم: مؤسسه آل‌البیت(ع).
  44. سیوری‌‌حلی، مقداد بن عبداللّه (1404). التنقیح الرائع. قم: کتابخانه آیةالله مرعشی‌نجفی.
  45. شبیری ‌زنجانی، سیدموسی (1419). کتاب نکاح. قم: مؤسسه پژوهشی رایپرداز‌.
  46. شعیری، محمد بن محمد (بی‌تا). جامع الاخبار. نجف: مطبعة حیدریة.
  47. شهید اول، محمد بن جمال الدین (1417). الدروس الشرعیة. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  48. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1419). ذکری الشیعة. قم: مؤسسه آل‌البیت(ع).
  49. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی (1421). رسائل الشهید. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  50. ـــــــــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا الف). روض الجنان. قم: مؤسسه آل البیت(ع).
  51. ـــــــــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا ب). مسالک الافهام. تحقیق: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
  52. شیخ انصاری، مرتضی(1415). کتاب الطهارة. قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری‌.
  53. شیخ بهائی، محمد بن الحسین (1414). مشرق الشمسین. شارح: اسماعیل خواجوئی ‌مازندرانی‌، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة‌.
  54. صدوق، محمد بن علی (1376). الامالی. تهران: کتابچی.
  55. ــــــــــــــــــــــــ (1398). التوحید. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
  56. ــــــــــــــــــــــــ (1362). الخصال. تحقیق: علی‌اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین.
  57. ــــــــــــــــــــــــ (1406). ثواب الاعمال. قم: دار الشریف الرضی.
  58. ــــــــــــــــــــــــ (1966). علل الشرایع. نجف: المکتبة الحیدریة.
  59. ــــــــــــــــــــــــ (1378). عیون اخبار الرضا(ع).: نشر جهان.
  60. ــــــــــــــــــــــــ(1413). من لایحضره الفقیه. قم: جامعه مدرسین.
  61. ــــــــــــــــــــــــ (1395). کمال الدین. تهران: اسلامیه.
  62. ــــــــــــــــــــــــ (1403). معانی الاخبار. قم: جامعه مدرسین.
  63. صفار، محمد بن حسن (1404). بصائر الدرجات. قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏.
  64. صیمری، مفلح بن حسن (1420). غایة المرام. بیروت: دار الهادی‌.
  65. طبرسی، احمد بن علی (1403). الإحتجاج علی أهل اللجاج. مشهد: مرتضی.
  66. طبرسی، حسن بن فضل (1370). مکارم الاخلاق. قم: شریف رضی.
  67. طبرسی، علی بن حسن (1385). مشکاة الأنوار. نجف: المکتبة الحیدریة.
  68. طبرسی، فضل بن حسن (1417). إعلام الوری. قم: مؤسسة آل‌البیت(ع).
  69. طبری آملی، عماد الدین محمد بن ابی القاسم (1383). بشارة المصطفی لشیعة المرتضی. نجف: المکتبة الحیدریة.
  70. طبری ‌آملی، محمد بن جریر(1413). دلائل الإمامة. قم: بعثت.
  71. طریحی، فخرالدین بن محمد (بی‌تا). جامع المقال. تهران: چاپخانه حیدری.
  72. طوسی، محمد بن حسن (1390). الاستبصار فیما اختلف من الاخبار. تهران: دار الکتب الاسلامیة.
  73. ـــــــــــــــــــــــــ (1414). الامالی. قم: دارالثقافه.
  74. ـــــــــــــــــــــــــ (1420). الرجال. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
  75. ـــــــــــــــــــــــــ (1417). العُدة فی أصول الفقه.؛ تحقیق: محمدتقی علاقبندیان‏، قم: بی‌نا.
  76. ـــــــــــــــــــــــــ (1409). الغیبة. قم: دار المعارف الإسلامیة.
  77. ـــــــــــــــــــــــــ (1420). الفهرست. قم: ستاره.
  78. ـــــــــــــــــــــــــ (1407). تهذیب الاحکام. تهران: دار الکتب الأسلامیة.
  79. ـــــــــــــــــــــــــ (1411). رجال الکشی. مشهد: مؤسسه نشر دانشگاهی.
  80. عاملی ابوجعفر، محمد بن حسن (1419). استقصاء الاعتبار. قم: مؤسسه آل‌البیت(ع).
  81. عاملی، حسن بن زین‌الدین (1408). التحریر الطاووسی. بیروت: موسسة الاعلمی.
  82. ــــــــــــــــــــــــــــ (1418). معالم الدین. قم: مؤسسة الفقه.
  83. علامه حلی، حسن بن یوسف (1420). تحریر الأحکام. قم: مؤسسة امام صادق(ع).
  84. ــــــــــــــــــــــــــــــ (1414). تذکرة الفقهاء. قم: مؤسسة آل‌البیت(ع).
  85. ــــــــــــــــــــــــــــــ (1417). خلاصة الأقوال. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
  86. ــــــــــــــــــــــــــــــ (1413). مختلف الشیعة. قم: جامعه مدرسین.
  87. ــــــــــــــــــــــــــــــ (1412). منتهی المطلب. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة.
  88. علوی‌ عاملی، میرسیداحمد (بی‌تا). مناهج الأخیار فی شرح الاستبصار‌. قم: اسماعیلیان.
  89. عیاشی، محمد بن مسعود (1380). تفسیر العیاشی. تهران: المطبعة العلمیة.
  90. فاضل آبی، حسن بن ابی‌طالب (1417). کشف الرموز. قم: جامعه مدرسین.
  91. فاضل هندی، محمد بن حسن اصفهانی (1416). کشف اللثام. قم: جامعه مدرسین.
  92. فتال نیشابوری، محمد بن احمد (1375). روضة الواعظین. قم: رضی.
  93. فخر المحققین حلی، محمد بن حسن (1387). إیضاح الفوائد. قم: اسماعیلیان‌.
  94. قاضی نعمان، نعمان بن محمد (1409). شرح الأخبار. قم: جامعه مدرسین‏.
  95. قمی، علی بن ابراهیم (1404). تفسیر القمی. قم: دار الکتب.
  96. کلباسی، ابوالهدی بن ابی­المعالی (1419).سماء المقال. قم: مؤسسه ولی عصر(عج).
  97. کلینی، محمد بن یعقوب (1407). الکافی. تهران: دار الکتب الاسلامیة.
  98. کراجکی، محمد بن علی (1410). کنز الفوائد. قم: دار الذخائر.
  99. مامقانی، عبدالله (بی‌تا).تنقیح المقال. نجف: مطبعة المرتضویة.
  100. مجلسی، محمد تقی (1406). روضة المتقین. قم: کوشانبور.
  101. محقق حلی، جعفر بن الحسن (1413). الرسائل التسع. قم: کتاب‌خانه آیت‌الله مرعشی‌نجفی.
  102. ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1407). المعتبر فی شرح المختصر. قم: سیدالشهداء(ع).
  103. ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1408). شرایع الاسلام. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
  104. ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1412). نکت النهایة. قم: جامعه مدرسین.
  105. محقق داماد‌، سیدمحمد یزدی (1401). کتاب الحج. مقرر: عبدالله جوادی‌آملی‌، قم: چاپخانه مهر‌.
  106. ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1416). کتاب الصلاة. مقرر: محمد مؤمن و عبدالله جوادی‌آملی‌، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  107. محقق کرکی، علی بن حسین (1414). جامع المقاصد. قم: مؤسسه آل‌البیت(ع).
  108. مسعودی، علی بن حسین (1384). اثبات الوصیة. قم: انصاریان.
  109. مفید، محمد بن محمد (1414). الاختصاص. بیروت: دارالمفید.
  110. ــــــــــــــــــــــــ (1413الف). الإرشاد. قم: کنگره شیخ مفید.
  111. ــــــــــــــــــــــــ (1413ب). الإفصاح فی الإمامة. قم: دار المفید.
  112. ــــــــــــــــــــــــ (1413ج). المقنعة. قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید.
  113. ــــــــــــــــــــــــ (1413د). رسالة المتعة. قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید.
  114. موسوی ‌عاملی، محمد بن علی (1411الف). مدارک الأحکام. بیروت: مؤسسه آل‌البیت(ع).
  115. ــــــــــــــــــــــــــــــــ (1411ب). نهایة المرام. قم: دفتر انتشارات اسلامی‌.
  116. نجاشی، احمد بن علی (1365). الرجال. قم: جامعه مدرسین.
  117. نجفی، محمدحسن بن باقر (1404). جواهر الکلام. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  118. نراقی، احمد بن محمدمهدی (1417). عوائد الایام. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  119. ــــــــــــــــــــــــــــــ (1415). مستند الشیعة. قم: مؤسسه آل‌البیت(ع).
  120. نعمانی، ابن‌ابی‌زینب محمد بن ابراهیم (1397). الغیبة. تهران: نشر صدوق.
  121. نوری، حسین بن محمدتقی (1408). مستدرک الوسائل. قم: مؤسسة آل‌البیت(ع).
  122. همدانی، آقارضا (1416). مصباح الفقیه. قم: مؤسسة الجعفریة لإحیاء التراث و مؤسسة النشر الإسلامی.
  123. یعقوبی، أحمد بن أبی‌یعقوب (بی‌تا). تاریخ الیعقوبی. بیروت: دار صادر.