مقابله با بدعت‌گذاران و تردیدافکنان در امور دینی (مطالعه موردی صحیحۀ ابن سرحان)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات دانشکدگان فارابی، دانشگاه تهران، قم، ایران. رایانامه: hrezaii@ut.ac.ir

2 کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم، قم، ایران. رایانامه: Mohammadmirkhani@gmail.com

3 کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشکدگان فارابی، دانشگاه تهران، قم، ایران. رایانامه: Fkamali@ut.ac.ir

چکیده

هدف: این پژوهش با هدف تحلیل روایت موسوم به «مباهته» از الکافی کلینی انجام شده است که به دستور مقابله با اهل بدعت و شبهه‌افکنان از طریق روش‌هایی مانند «بهتان» اشاره دارد. مسئله محوری، بررسی جواز اخلاقی-فقهی بهتان در مواجهه با بدعت‌گذاران است. هدف نهایی، تبیین دلایل صدور این حکم، شناخت دقیق ماهیت اهل بدعت و تعیین دامنۀ کاربست این روش‌ها در راستای حفظ دین و جلوگیری از فساد است.
روش پژوهش: این پژوهش با روش تحلیلی-انتقادی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای انجام شده است. مراحل تحقیق شامل موارد زیر است: بررسی سندی: ارزیابی راویان حدیث و اعتبارسنجی نقل‌های متفاوت. مفهوم‌شناسی: تحلیل لغوی «بهتان»، «سب» و «وقیعه». تشکیل خانواده حدیثی: گردآوری و بررسی احادیث مرتبط برای درک بار معنایی این واژه در متون روایی. تحلیل سیاقی: توجه به هم‌نشینی «بهتان» با «سب» و «وقیعه».  بررسی جایگاه اهل بدعت: تحلیل مؤلفه‌های چهارگانه شرک، هوای نفس، افترا به خدا و گمراهی در تعریف بدعت‌گذاران.
یافته‌ها: اعتبار سندی: سند روایت با راویان ثقه، صحیح ارزیابی شد. تعابیر جایگزین مانند «ناهبوهم» فاقد اعتبار هستند. معنای بهتان: برخلاف دیدگاه برخی پژوهشگران، «بهتان» در این روایت به معنای تهمت آگاهانه برای بی‌اعتبارسازی اهل بدعت است، نه صرفاً تحیرآفرینی. ماهیت اهل بدعت: بدعت‌گذاران با ایجاد قرائت‌های انحرافی، مروج شرک در تشریع و عامل نابودی دین هستند. حکم اولی و ثانوی: بهتان به‌عنوان یک راهبرد دفاعی در شرایط خاص و با تشخیص عالمان دینی تجویز می‌شود. این حکم ممکن است در صورت ایجاد مفسده (مانند مظلوم‌نمایی بدعت‌گذاران) مشمول احکام ثانوی شود.
نتیجه‌گیری: روایت مباهته با سند معتبر و دلالت صریح، بهتان را روشی مشروع در مقابله با اهل بدعت معرفی می‌کند، مشروط بر آنکه با هدف حفظ جامعه دینی و طرد اجتماعی آنان انجام شود. 
حدود بهتان: این روش تنها در مورد کسانی جایز است که با تحریف دین، خطری جدی برای ایمان جامعه ایجاد کنند و تشخیص مصداق آن بر عهده عالمان دین است.
نقد دیدگاه‌های پیشین: برداشت‌های مبتنی بر «تحیرآفرینی» یا «تضعیف حدیث» به دلیل بی‌توجهی به قرائن درون‌متنی و جایگاه خطرناک اهل بدعت، نادرست ارزیابی شدند. 
جمع‌بندی نهایی: مقابله با اهل بدعت از طریق بهتان، نه‌تنها نقض اصول اخلاقی نیست، بلکه در چهارچوب مصلحت دینی و برای جلوگیری از انحراف گسترده جامعه تجویز شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Dealing with innovators and doubters in religious affairs (a case study of Ibn Sarhan)

نویسندگان [English]

  • Hasan Rezaii Haftadur 1
  • Mohammad Mir khani 2
  • Fatemeh Kamali 3
1 Associate Professor, Department of Qur’ān and hadīth Sciences, faculty of theology, College of Farabi, University of Tehran, Qom, Iran. E-mail: hrezaii@ut.ac.ir.
2 Master of Political Science, Baqir al-Olum University, Qom, Iran. E-mail: Mohammadmirkhani@gmail.com
3 Master of Qur’ān and hadīth Sciences, faculty of theology, College of Farabi, University of Tehran, Qom, Iran. E-mail: Fkamali@ut.ac.ir
چکیده [English]

A narration in Al-Kafi issues the command of "Behtan" along with "Sab" and "Waqi'a" in the face of "Ahl al-Rib and Bid'at". This narration, which is called "Mubahateh", has become one of the most challenging topics among scholars, jurists and moralists. Calling blasphemy and the legal-moral sanctity of blasphemy has caused the thinkers under this narrative to hesitate about the concept of "blasphemy" and the possibility or impossibility of applying it to heretics. In the conducted researches, most of the researchers, by accepting the basis of the applicative nature of ugliness in any situation, have tried to weaken the narrative or carry the meaning of ugliness on this category.
This research, with analytical-critical method, while criticizing the previous writings about Mubahateh narration, examines documents, lexical concepts, the formation of hadith family and using semantic data, comprehensive analysis of Behtan and then the reason of the issuance of the said verdict based on the expression of the peak of individual degeneration and The depth of corruption created by the innovators in the religious community has been discussed. From the sum of the various evidences, it is concluded that this narration introduces Behtan as one of the strategies for dealing with heretics and skeptics.

کلیدواژه‌ها [English]

  • blasphemy
  • illusory
  • heresy
  • Sahih of Ibn Sarhan

مراجع

قرآن کریم. (1385). ناصر مکارم ­­شیرازی (مترجم).
صحیفة سجادیه. محسن غرویان. (گردآورنده) (1376)، الهادی.
نهج‌البلاغة. محمد بن حسین: شریف رضی. (گردآورنده) (1414)، صبحی صالح (محقق)، دار هجرت.
آل­ عصفور، حسین­ بن محمد. (1421).‌ سداد العباد و رشاد العباد‌. محسن آل‌ عصفور‌ (محقق)، کتابفروشى محلاتى. ‌
ابن اسحاق، محمد. (1398). السیر و المغازی. سهیل زکار (محقق)، دار ­الفکر.
ابن حیون، نعمان ­بن محمد. (1385).‏ دعائم ­الإسلام و ذکر ­الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام‏. آصف فیضی (محقق)، مؤسسة آل ­البیت (ع).
ابن داوود حلی، حسن بن علی. (1342). الرجال. دانشگاه تهران.
ابن درید، محمد ­بن حسن. (1988).‏ جمهرة ­اللغة. دار ­العلم للملایین.
ابن سیده، على ­بن اسماعیل. (1421).‏ المحکم و المحیط الأعظم. دار الکتب العلمیة.
ابن شعبه حرانى، حسن ­بن على. (1404). ‏تحف العقول‏ عن آل الرسول. علی‌اکبر غفاری (محقق)، مؤسسة النشر الاسلامی‏.
ابن عطیه، مقاتل. (1423). أبهى المداد فی شرح مؤتمر علماء بغداد. جمیل حمود (محقق)، مؤسسة الأعلمی.
ابن فارس، احمد. (1404). معجم مقاییس اللغة. عبدالسلام محمد هارون (محقق)، مکتب الاعلام الاسلامی.
ابن مقفع، عبدالله. (1937). کلیلة و دمنة. الأمیریة ببولاق.
ابوالفتوح رازى، حسین­ بن على. (1408). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى آستان قدس رضوى.
اثباتی، اسماعیل و طباطبایی‌پور، سیدکاظم. (1396). تبارشناسی منابع روایات اعتقادی الکافی. کتاب قیم، دوره7 (2)، پیاپی: 17، 288- 265.
احمدنژاد، امیر و کلباسی، زهرا. (1395). ریشه‌یابی، تحلیل و نقد فتوای جواز بهتان به اهل بدعت. حقوق اسلامی، 13(2)، پیاپی: 49، 97-128.
ازهرى، محمد ­بن احمد. (1421). تهذیب اللغة. دار احیاء التراث العربی.
انصاری دزفولى، مرتضى ­بن محمد. (1415). المکاسب المحرمة و البیع و الخیارات. محمد­جواد رحمتى و سید احمد حسینى‌ (محققان)، منشورات دار الذخائر.
ایزوتسو، توشیهیکو. (1388). خدا و انسان در قرآن. احمد آرام (مترجم)، شرکت سهامی انتشار.
ایزوتسو، توشیهیکو. (1360). ساختمان مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن. فریدون بدره‌ای (مترجم)، قلم.
ایزوتسو، توشیهیکو. (1378). مفهوم ایمان در کلام اسلامی. زهرا پور سینا (مترجم)، سروش.
بحرانى، یوسف. (1405). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة‌. محمد­تقى ایروانى و سید عبد­الرزاق مقرم (محققان)، دفتر انتشارات اسلامى.
بدری، تحسین. (1428). معجم مفردات اصول الفقه المقارن. فرهنگ مشرق زمین.
برقی، احمد­ بن محمد. (1371). المحاسن. جلال­الدین‏ محدث (محقق)، دار الکتب الإسلامیة.
بستانی، فواد افرام. (1375). فرهنگ ابجدی. رضا مهیار (مترجم)، اسلامی.
پیروزفر، سهیلا و بهادری، محمدرضا. (1395). بررسی سندی و متنی روایت «مباهته». مطالعات فهم حدیث، 2(2)، پیاپی: 4، 55-75. https://doi.org/10.30479/mfh.2016.1127
جمحی، محمد­ بن سلام. (بی‌تا). طبقات فحول الشعراء. دار المدنی.
جوهرى، اسماعیل ­بن حماد. (1376). الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة. دار العلم للملایین.
حرّ عاملى، محمد ­بن حسن. (1418). الفصول المهمة فی أصول الأئمة (تکملة الوسائل). محمد بن محمد الحسین‏ القائینی (محقق)، موسسه معارف اسلامى امام رضا(ع).
حسن‌بیگی، علی. (1401). رهیافتی بر گونه‌شناسی حدیث؛ مطالعه موردی گزاره حدیث انگارانه. کتاب قیم، 12(1)، پیاپی: 26. 273-255. https://doi.org/10.30512/kq.2021.16031.2993
حمیرى، عبد­الله­ بن جعفر. (1413). قرب الإسناد. مؤسسة آل­ البیت(ع).
دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه. دانشگاه تهران.
راغب اصفهانى، حسین­ بن محمد. (1412). مفردات ألفاظ القرآن‏. صفوان عدنان ‏داوودى (محقق)، دار الشامیة.
رجبی، محمود. (1391). روش تفسیر قرآن. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
روحانى‌، سید صادق. (1429). منهاج الفقاهة‌. انوار الهدی.
زمخشرى، محمود ­بن عمر. (1979). أساس البلاغة. دار صادر.
زمخشرى، محمود ­بن عمر. (1386). مقدمة الأدب‏. موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران.
سید­مرتضی، علی ­بن حسین. (1410). رسائل. دار القرآن الکریم.
صدوق، محمد بن علی. (1362). صفات ­الشیعة. اعلمی.
صدوق، محمد بن علی. ‏ (1403). معانی ­الأخبار. على­اکبر غفارى (محقق)، دفتر انتشارات اسلامى.
صدوق، محمد بن علی.  (1413). من لا یحضره ­الفقیه‏. علی‌اکبر غفاری (محقق)، دفتر انتشارات اسلامى.
صعیدی، عبدالفتاح و موسی، حسین یوسف. (1410). الافصاح فی فقه اللغة. مکتب الإعلام الإسلامی.
صفوی، کورش. (1380). درآمدی بر معنی‌شناسی. سوره مهر.
طباطبایی، محمد­حسین. (1390). المیزان فی تفسیر القرآن. مؤسسة ­الاعلمی للمطبوعات.
طبرسى، احمد ­بن على. (1403).‏ الإحتجاج على أهل اللجاج‏. مرتضى.
طریحی، فخر‌الدین. (1375). مجمع البحرین. المکتبة المرتضویة.
طوسى، محمد ­بن حسن. (1407). تهذیب الأحکام. ‌حسن موسوی خرسان (محقق)، دار الکتب الإسلامیة.
طوسى، محمد ­بن حسن. (بی‌تا). الفهرست‏. المکتبة المرتضویة.
عسکرى، حسن ­بن عبدالله. (1400). الفروق فى اللغة. دار الافاق الجدیدة.
علامه حلى، حسن بن یوسف. (1411). رجال العلامة الحلی‏. محمدصادق بحرالعلوم (مصحح)، دار الذخائر.
علامه حلى، حسن بن یوسف. (1417). ‏خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال. جواد قیومی اصفهانی (محقق)، الفقاهة.
فراهیدى، خلیل ­بن احمد. (1409). کتاب العین‏. هجرت.
فیروز­آبادى، محمد ­بن یعقوب. (1415).‏‏ القاموس المحیط. دار الکتب العلمیة.
فیومى، احمد ­بن محمد. (1414). المصباح المنیر فى غریب الشرح الکبیر للرافعى‏. دار الهجرة.
قرشى، على­اکبر. (1371). قاموس قرآن. دار الکتب الاسلامیة.
کراجکی، محمد ­بن على. (1410).‏ کنز الفوائد. عبدالله نعمة (محقق)، دار الذخائر.
کشی، محمد­ بن عمر. (1348). إختیارُ مَعرفة الرجال. دانشگاه فردوسی.
کلینى، محمد­ بن یعقوب. (1407).‏ الکافی. علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی (مصححان)، دار الکتب الإسلامیة.
مجلسى، محمد­باقر. (1403). بحار ­الأنوار الجامعة لدُرر أخبار الأئمة الأطهار. دار إحیاء التراث العربی.
مجلسى، محمد­باقر. (1404). مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول‏. سید هاشم‏ رسولى محلاتى (محقق)، دار الکتب الإسلامیة.
محمدپور، احمد. (1390). ضد روش(2). جامعه شناسان.
محمدیان، علی؛ علمی سولا، محمدرضا و فخعلی، محمدتقی. (1394). تأملی در مدلول روایت موسوم به مباهته. تحقیقات علوم قرآن و حدیث، 12(4)، پیاپی: 28، 157-180.  https://doi.org/10.22051/tqh.2015.2136  
مدنى، على­خان ­بن احمد. (1384). الطراز الأول و الکناز لما علیه من لغة العرب المعول‏. موسسة آل ­البیت(ع) لاحیاء التراث.
مرتضى زبیدى، محمد ­بن محمد. (1414). تاج العروس من جواهر القاموس‏. علی شیری (محقق)، دار الفکر.
مرکز اطلاعات و مدارک اسلامى. (1389). فرهنگ‌نامه اصول فقه. پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
مسعودی، عبدالهادی. (1389). روش فهم حدیث. سمت.
مصباح یزدی، محمدتقی. (1392). بهترین‌ها و بدترین‌ها از دیدگاه نهج‌البلاغه. مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
مقاتل­ بن سلیمان. (1423). تفسیر مقاتل ­بن سلیمان. عبد­الله محمود شحاته (محقق)، دار إحیاء التراث العربی.
موحدی­ محب، عبدالله. (1394). جستاری فقه­الحدیثی در حدیث بدعت و بهتان. حدیث پژوهی، 7(2)، پیاپی: 14، 229-244.
نجاشى‏، احمد ­بن على. (1407). رجال النجاشی‏. مؤسسة النشر الاسلامی‏.
نجفی، محمد­حسن. (1362). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. دار إحیاء التراث العربی.
نراقى، احمد ­بن محمد­مهدى. (1415).‌ مستند الشیعة فی أحکام الشریعة‌. مؤسسه آل ­البیت(ع).
ورام، مسعود ­بن عیسى. (1410).‏ تنبیه الخواطر و نزهة النواظر. مکتبة فقیه.
 

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 18 فروردین 1402
  • تاریخ بازنگری: 29 تیر 1402
  • تاریخ پذیرش: 27 مرداد 1402

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار