مقابله با بدعت‌گذاران و تردیدافکنان در امور دینی (مطالعه موردی صحیحۀ ابن سرحان)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات دانشکدگان فارابی، دانشگاه تهران، قم، ایران. رایانامه: hrezaii@ut.ac.ir

2 کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم، قم، ایران. رایانامه: Mohammadmirkhani@gmail.com

3 کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشکدگان فارابی، دانشگاه تهران، قم، ایران. رایانامه: Fkamali@ut.ac.ir

چکیده

هدف: این پژوهش با هدف تحلیل روایت موسوم به «مباهته» از الکافی کلینی انجام شده است که به دستور مقابله با اهل بدعت و شبهه‌افکنان از طریق روش‌هایی مانند «بهتان» اشاره دارد. مسئله محوری، بررسی جواز اخلاقی-فقهی بهتان در مواجهه با بدعت‌گذاران است. هدف نهایی، تبیین دلایل صدور این حکم، شناخت دقیق ماهیت اهل بدعت و تعیین دامنۀ کاربست این روش‌ها در راستای حفظ دین و جلوگیری از فساد است.
روش پژوهش: این پژوهش با روش تحلیلی-انتقادی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای انجام شده است. مراحل تحقیق شامل موارد زیر است: بررسی سندی: ارزیابی راویان حدیث و اعتبارسنجی نقل‌های متفاوت. مفهوم‌شناسی: تحلیل لغوی «بهتان»، «سب» و «وقیعه». تشکیل خانواده حدیثی: گردآوری و بررسی احادیث مرتبط برای درک بار معنایی این واژه در متون روایی. تحلیل سیاقی: توجه به هم‌نشینی «بهتان» با «سب» و «وقیعه».  بررسی جایگاه اهل بدعت: تحلیل مؤلفه‌های چهارگانه شرک، هوای نفس، افترا به خدا و گمراهی در تعریف بدعت‌گذاران.
یافته‌ها: اعتبار سندی: سند روایت با راویان ثقه، صحیح ارزیابی شد. تعابیر جایگزین مانند «ناهبوهم» فاقد اعتبار هستند. معنای بهتان: برخلاف دیدگاه برخی پژوهشگران، «بهتان» در این روایت به معنای تهمت آگاهانه برای بی‌اعتبارسازی اهل بدعت است، نه صرفاً تحیرآفرینی. ماهیت اهل بدعت: بدعت‌گذاران با ایجاد قرائت‌های انحرافی، مروج شرک در تشریع و عامل نابودی دین هستند. حکم اولی و ثانوی: بهتان به‌عنوان یک راهبرد دفاعی در شرایط خاص و با تشخیص عالمان دینی تجویز می‌شود. این حکم ممکن است در صورت ایجاد مفسده (مانند مظلوم‌نمایی بدعت‌گذاران) مشمول احکام ثانوی شود.
نتیجه‌گیری: روایت مباهته با سند معتبر و دلالت صریح، بهتان را روشی مشروع در مقابله با اهل بدعت معرفی می‌کند، مشروط بر آنکه با هدف حفظ جامعه دینی و طرد اجتماعی آنان انجام شود. 
حدود بهتان: این روش تنها در مورد کسانی جایز است که با تحریف دین، خطری جدی برای ایمان جامعه ایجاد کنند و تشخیص مصداق آن بر عهده عالمان دین است.
نقد دیدگاه‌های پیشین: برداشت‌های مبتنی بر «تحیرآفرینی» یا «تضعیف حدیث» به دلیل بی‌توجهی به قرائن درون‌متنی و جایگاه خطرناک اهل بدعت، نادرست ارزیابی شدند. 
جمع‌بندی نهایی: مقابله با اهل بدعت از طریق بهتان، نه‌تنها نقض اصول اخلاقی نیست، بلکه در چهارچوب مصلحت دینی و برای جلوگیری از انحراف گسترده جامعه تجویز شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Dealing with innovators and doubters in religious affairs (a case study of Ibn Sarhan)

نویسندگان [English]

  • Hasan Rezaii Haftadur 1
  • Mohammad Mir khani 2
  • Fatemeh Kamali 3
1 Associate Professor, Department of Qur’ān and hadīth Sciences, faculty of theology, College of Farabi, University of Tehran, Qom, Iran. E-mail: hrezaii@ut.ac.ir.
2 Master of Political Science, Baqir al-Olum University, Qom, Iran. E-mail: Mohammadmirkhani@gmail.com
3 Master of Qur’ān and hadīth Sciences, faculty of theology, College of Farabi, University of Tehran, Qom, Iran. E-mail: Fkamali@ut.ac.ir
چکیده [English]

A narration in Al-Kafi issues the command of "Behtan" along with "Sab" and "Waqi'a" in the face of "Ahl al-Rib and Bid'at". This narration, which is called "Mubahateh", has become one of the most challenging topics among scholars, jurists and moralists. Calling blasphemy and the legal-moral sanctity of blasphemy has caused the thinkers under this narrative to hesitate about the concept of "blasphemy" and the possibility or impossibility of applying it to heretics. In the conducted researches, most of the researchers, by accepting the basis of the applicative nature of ugliness in any situation, have tried to weaken the narrative or carry the meaning of ugliness on this category.
This research, with analytical-critical method, while criticizing the previous writings about Mubahateh narration, examines documents, lexical concepts, the formation of hadith family and using semantic data, comprehensive analysis of Behtan and then the reason of the issuance of the said verdict based on the expression of the peak of individual degeneration and The depth of corruption created by the innovators in the religious community has been discussed. From the sum of the various evidences, it is concluded that this narration introduces Behtan as one of the strategies for dealing with heretics and skeptics.

کلیدواژه‌ها [English]

  • blasphemy
  • illusory
  • heresy
  • Sahih of Ibn Sarhan