کاربرد شناسی روایات تقیه با تمرکز بر تحلیل بافت موقعیتی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته دکترای علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد سمنان، تهران، ایران/ مدرس دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

2 استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

3 استادیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

چکیده

تقیه یکی از مهمترین موضوعات در تاریخ حدیث، فقه و کلام شیعه است که همواره مورد توجه عالمان بزرگ اسلامی قرار گرفته است. در تراث حدیثی شیعه روایات متعددی درباره تقیه و ضرورت آن به ویژه از امام صادق (ع) نقل شده است. این قبیل روایات، از نظر دلالت متنوع و دارای ابهاماتی است که به نظر می‌رسد فهم مدلول صحیح آنها، نیازمند واکاوی دقیق تر بستر و شرایطی است که این روایات در آن صادر شده است. آنچه در این پژوهش به جهت تبیین صحیح عناصر مؤثر در فهم مدلول روایات تقیه مورد بررسی قرار می گیرد، کاربردشناسی روایات تقیه بر مبنای تحلیل بافت موقعیتی یا لایه برون زبانی این روایات با توجه به پنج مولفه محیط، موقعیت، مخاطبان، هدف و ترتیب عمل است. بر اساس این نوع تحلیل می توان دریافت که تقیه نشانگر موضوع مهمی در تاریخ حیات امام صادق(ع) است و در واقع، یکی از راهکارهای سیاسی و فرهنگی ایشان در مواجهه با شرایط دشوار و پیچیده معاصر حیات خود، برای تبلیغ و تبیین سنت‌ نبوی، در کنار حفظ جان خویش و اصحابش بوده و به موضوع إختفاء اسناد روایات فقهی مرتبط است تا فقه نبوی که بر اساس حوادث دوران پس از پیامبر اکرم (ص) در آستانه اضمحلال و نابودی قرار گرفته بود، دوباره احیا گردد

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Situation-based pragmatics of hadiths about dissimulation

نویسندگان [English]

  • marzeeyeh shamababdi 1
  • bibi zeinab hosseini 2
  • Aliyyeh Rezadad 3
1 PhD graduate in Qur’anic sciences and Hadith, Islamic Azad University of Semnan
2 Assistant professor, Department of Theology, Farhangian University of Tehran
3 Assistant professor, Department of Theology, Farhangian University of Tehran
چکیده [English]

Dissimulation has been an important issue in the history of Shia hadith, jurisprudence and rhetoric. Favored by Muslim scholars, it is recommended in numerous hadiths especially by Imam Sadegh (pbuh). To understand dissimulation, it is necessary to study the contexts in which the corresponding hadiths appeared. This research is dedicated to the clarification of the elements that help to understand the connotation of dissimulation hadiths. The pragmatic study of such hadiths is done through the analysis of their situational contexts. As the results show, dissimulation must have been of importance at the time of Imam Sadegh (pbuh). This finding is based on the pragmatic analysis of hadiths with a focus on place, time, addressee, addressor and action as the five factors involved in every speech act. Indeed, due to the tough circumstances of his society, the Imam had to make enlightenments on the religion through dissimulation, thus protecting himself and his companions. The concealment of the ones who cited jurisprudential hadiths for the fear of the rejection of those hadiths is justifiable through dissimulation.         

کلیدواژه‌ها [English]

  • Dissimulation
  • Imam Sadegh
  • Source of hadith
  • Pragmatics
  • Situational context

مراجع

  1. - قرآن کریم.

    1. آقاگل زاده، فردوس؛ فرهنگ توصیفی تحلیل گفتمان و کاربردشناسی؛ تهران: انتشارات علمی، 1392 ش.
    2. ابن ابی حاتم رازی، عبدالرحمن بن محمد؛ الجرح و التعدیل؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1952 م.
    3. ابن ابی خیثمه، احمد بن زهیر؛ التاریخ الکبیر؛ قاهره: فاروق الکبیر، 2006 م.
    4. ابن ادریس حلی، محمد بن احمد؛ مقدمه تفسیر منتخب التبیان؛ نجف: العتبة العلویة، 1429 ق.
    5. ________________؛ عیون اخبار الرضا (ع)؛ تهران: نشر جهان، 1378 ش.
    6. ابن تمیم، محمد بن احمد؛ المحن؛ ریاض: دارالعلوم، 1404 ق.
    7. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی؛ الاصابة فی تمییز الصحابة؛ بیروت: دارالجیل، 1412 ق.
    8. ابن حزم، علی بن احمد؛ اصحاب الفتیا من الصحابة و التابعین؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، 1415 ق.
    9. ابن حیون، نعمان بن محمد؛ شرح الاخبار فی فضائل الائمة؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه­مدرسین، ١٤٠٩ق.
    10. ابن خلکان، احمد بن ابراهیم؛ وفیات الاعیان؛ لبنان: دارالثقافة، بی­تا.
    11. ابن دقیق العید، محمد بن علی؛ الاقتراح فی بیان الاصطلاح؛ بیروت: ناشرون، ٢٠١٩ م.
    12. ابن سعد، محمد؛ الطبقات الکبری؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، 1418 ق.
    13. ابن شهرآشوب، محمد بن علی؛ مناقب آل ابی طالب علیهم السلام؛ نجف: مطبعة الحیدری، ١٩٥٦ م.
    14. ابن طاووس، علی بن موسی؛ مهج الدعوات و منهج العبادات؛ بیروت: مؤسسة الاعلمی، 1414 ق.
    15. ابن عبد البر، یوسف بن عبدالله؛ الاستیعاب فی معرفة الاصحاب؛ بیروت: دارالجیل، 1974 م.
    16. ابن عدی، ابواحمد عبدالله بن عدی؛ الکامل فی الضعفاء؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، 1418 ق.
    17. ابن عساکر، علی بن حسن؛ تاریخ مدینة دمشق؛ بیروت: چاپ: علی شیری، 1415 ق.
    18. ابن قتیبه دینوری، عبد االله بن مسلم؛ عیون الاخبار؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، ٢٠٠٣ م.
    19. ابوریه، محمود؛ اضواء علی السنة المحمدیة؛ بیروت: موسسة منشورات الاعلمی، 1993 م.
    20. ابوشهبه، محمد بن سویلم؛ دفاع عن السنة و رد شبهة المستشرقین؛ قاهره: مجمع البحوث الاسلامیة، 1406 ق.
    21. اصبهانی، عبدالله بن محمد؛ العظمة؛ ریاض: دار العاصمة، 1408 ق.
    22. افغانی، سعید؛ عائشة و السیاسة؛ قاهره: لجنة التألیف و النشر، 1947 ق.
    23. امینی، عبدالحسین؛ الغدیر؛ بیروت: دارالکتاب العربی، 1387 ق.
    24. امینی، نوروز، روایات اهل بیت(ع) در منابع اهل سنت، علوم حدیث، 1387، ش47، صص146-184.
    25. بخاری، محمد بن اسماعیل؛ الجامع الصحیح؛ دمشق: دار طوق النجاة، 1422 ق.
    26. بغدادی، عبدالقادر؛ خزانة الادب؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، 1998 م.
    27. بلاذری، احمد بن یحیی؛ جمل من أنساب الأشراف؛ بیروت: دار الفکر، ١٤١٧ ق.
    28. بلتاجی، أ. د؛ مناهج التشریع الاسلامی فی القرن الثانی؛ قاهره: دارالسلام.، 2004 م.
    29. بوهندی، مصطفی، اکثر ابوهریرة: دراسة تحلیلیة نقدیة، قم: دارالغدیر، 2000 م.
    30. ثعالبی، عبدالعزیز؛ سقوط الدولة الامویة و قیام الدولة العباسیة؛ بیروت: دارالتقریب الاسلامی، 1995 م.
    31. جزائری، طاهر بن صالح؛ توجیه النظر الی اصول الاثر؛ حلب: مکتبة المطبوعات الاسلامیة، 1416 ق.
    32. جصاص، احمد بن علی؛ احکام القرآن؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1405 ق.
    33. _______________؛ الفصول فی الاصول؛ کویت: وزارة الاوقاف الکویتیة، 1414 ق.
    34. جندی، عبدالحلیم؛ الامام الشافعی ناصر السنة و رافع الاصول؛ قاهره: کورنیش، 1119 م.
    35. چپمن، شیوان؛ معنی شناسی کاربردی؛ ترجمه: محمدرضا بیاتی، تهران: انتشارات علمی، 1398 ش.
    36. حب الله، حیدر؛ نظریة السنة فی الفکر الامامی الشیعی؛ بیروت: موسسه انتشار العربی. ٢٠٠٦ م.
    37. حسن­زاده دلگشا، سعید؛ تقیه معصومین (ع) در بیان احکام دین؛ قم: بوستان کتاب، 1388 ش.
    38. حسنی، محمد مجیر خطیب؛ معرفة مدار الاسناد و بیان مکانته فی علم الحدیث؛ ریاض: دارالایمان، 2007 م.
    39. حسینی، بی‌بی‌زینب؛ رضاداد، علیه و بشیرزاده، صادق؛ «نقش جریان تاریخی تدلیس سندی در بازیابی روایات امام صادق (ع) از جوامع حدیثی اهل سنت»؛ مطالعات قرآن و حدیث، ش 28، صص 289-320، 1400 ش.
    40. حصه، بنت عبدالعزیز؛ الحدیث المرسل بین الرد و القبول؛ مکه: دار ابن حزم، 1408 ق.
    41. حکیم، محمدحسن؛ حدیث فقهی مشترک؛ قم: دانشگاه ادیان و مذاهب، 1396 ش.
    42. حلی، باسم؛ عبدالله بن عمر؛ بیروت: دار الاثر، 2002 م.
    43. خریف، خالد بن حمد؛ الفتوی بغیر علم و أثرها فی الأمة؛ ریاض: مکتبة الرشد، 2008 م.
    44. خطیب بغدادی، احمد بن علی؛ الکفایة فی علم الروایة؛ بیروت: دارالکتاب العربی، 1405 ق.
    45. ذهبی، محمد بن أحمد؛ تاریخ الاسلام؛ بیروت: دارالکتاب العربی، 1407 ق.
    46. _______________؛ تذکرة الحفاظ؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، بی­تا.
    47. _______________؛ سیر أعلام النبلاء؛ قاهره: دار الحدیث، 1413 ق.
    48. رفعت فوزی، عبدالمطلب؛ توثیق السنة فی القرن الثانی من الهجرة؛ قاهره: مکتبة الخانجی، بی­تا.
    49. زیان، رمضان اسحاق؛ «سـرقة الحدیث واثره فی الجرح و التعدیل»؛ مجله جامعة الاسـلامیة، ش٢، ص٤٢-٨٣، ٢٠٠٣ م.
    50. سبط بن عجمی، ابراهیم بن محمد؛ التبیین لاسماء المدلسین؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، 1406 ق.
    51. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر؛ تاریخ الخلفاء؛ بیروت: مکتبة نزار مصطفی الباز، 1417 ق.
    52. شافعی، محمد بن ادریس؛ الام؛ بیروت: دارالفکر، 1403 ق.
    53. ________________؛ المسند؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، 1400 ق.
    54. شایجی، عبدالرزاق بن خلیفه؛ مناهج المحدثین فی روایة الحدیث بالمعنی؛ بیروت: دار ابن حزم، 1998 م.
    55. شعیری، محمد بن محمد؛ جامع الاخبار؛ نجف اشرف: مکتبه حیدریه، بی‌تا.
    56. شلبی، محمود؛ حیات ابن عمر؛ بیروت: دار الجیل، 1992 م.
    57. شهرستانی، سیدعلی؛ منع تدوین الحدیث؛ قم: مرکز أبحاث العقائدیة، 1415 ق.
    58. صباغ محمد؛ الحدیث النبوی؛ بیروت: مکتب الاسلامی، 1977 م.
    59. صفری فروشانی، نعمت الله؛ نقش تقیه در استنباط؛ قم: بوستان کتاب، 1394 ش.
    60. صفوی، کوروش؛ معنی شناسی کاربردی؛ تهران: انتشارات همشهری، 1382 ش.
    61. صنعانی، عبدالرزاق بن همام؛ المصنف؛ بیروت: المکتب الاسلامی، 1403 ق.
    62. صیاح، علی بن عبدالله؛ الثقات الذین تعمدوا وقف المرفوع او ارسال الموصول؛ عربستان: دار ابن جوزی، 1430 ق.
    63. طبری، محمد بن جریر؛ دلائل الامامة؛ قم: انتشارات بعثت، 1413 ق.
    64. طحاوی، احمد بن محمد؛ شرح معانی الآثار؛ مدینه منوره: عالم الکتاب، 1414 ق.
    65. طوسی، محمد بن الحسن؛ التبیان؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی­تا.
    66. ________________؛ الاستبصار؛ تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1390 ق.
    67. ________________؛ رجال الطوسی؛ قم: موسسة النشرالاسلامی، 1415 ق.
    68. طویل، محمد امین غالب؛ تاریخ العلویین؛ بیروت: دار الاندلس، بی­تا.
    69. عبدالمجید، محمود؛ الاتجاهات الفقهیة عند اصحاب الحدیث؛ قاهره: مکتبة الخانجی، 1979 م.
    70. عجلی، احمد بن عبدالله؛ تاریخ الثقات؛ المدینة المنورة: مکتبة الدار، 1405 ق.
    71. عصامی، عبدالملک­ بن حسین؛ سمط النجوم العوالی فی أنباء الأوائل والتوالی؛ بیروت: دارالکتب ­العلمیة، 1998 م .
    72. عطری، فتحیه مصطفی؛ التقیة فی الفکر الاسلامی؛ بیروت: الدار الاسلامیة، 1993م.
    73. علم الهدی، علی بن حسین؛ رسائل الشریف المرتضی؛ بی‌جا: بی‌نا، 1405 ق.
    74. علوانی، طه جابر؛ ادب الاختلاف فی الاسلام؛ ویرجینیا: المعهد العالمی للاسلام، 1987 م.
    75. عمیدی، ثامر هاشم حبیب؛ تقیه از دیدگاه مذاهب و فرقه­های اسلامی غیر شیعه؛ ترجمه: سیدمحمد صادق عارف، مشهد: بنیاد پژوهش­های آستان قدس رضوی، 1377 ش.
    76. _________________؛ واقع التقیة عند المذاهب و الفرق الاسلامیة من غیر الشیعة الامامیة؛ قم: مرکز الغدیر، 1416 ق.
    77. عونی، حاتم بن عارف؛ اضاءات بحثیة فی علوم السنة النبویة؛ ریاض: دارالصمیعی، 1428 ق.
    78. غروی نائینی، نهله؛ تاریخ حدیث شیعه؛ قم: شیعه­ شناسی، ١٣٨٦ ش.
    79. غریری، سامی؛ الجذور التاریخیة و النفسیة للغلو؛ قم: دلیل ما، 1424 ق.
    80. فراهیدى، خلیل بن احمد؛ کتاب العین؛ قم: نشر هجرت، 1409 ق.
    81. قاسمی، محمد جلال الدین بن محمد؛ قواعد التحدیث؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، 1332 ق.
    82. قاضی نعمان، نعمان بن محمد؛ شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار؛ قم: موسسة النشر الاسلامی، بی­تا.
    83. قایماز ذهبی، محمد بن احمد؛ تاریخ تدمری؛ بیروت: دارالکتاب العربی، 1413 ق.
    84. کرون، پاتریشا؛ «عثمانیه»؛ ترجمه: مهدی فرمانیان، پژوهشنامه حکمت اسلامی، شماره 13، صص225-234، 1384 ش.
    85. کلینی، محمد بن یقوب؛ الکافی؛ تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1407 ق.
    86. کوک، گای؛ زبان­شناسی کاربردی؛ ترجمه: مصطفی حسرتی، کرمانشاه: انتشارات رازی، 1388 ش.
    87. کیلکیدی، خلیل؛ اثارة الفوائد المجموعة فی الإشارة إلى الفرائد المسموعة؛ عربستان: مکتبة الاعلام، 2004 م.
    88. مالک بن أنس؛ الموطأ؛ دمشق: دار القلم، ١٤١٣ ق.
    89. مامقانی، عبدالله؛ تلخیص مقباس الهدایة؛ تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، 1369ش.
    90. مجلسی، محمد باقر؛ بحار الأنوار ؛ بیروت: دار احیاء التراث اسلامی، 1403 ق.
    91. مرتضی، احمد؛ بث النجیب لمعرفة المتهمین بسرقة الحدیث؛ کنو: جامعة بایرو، بی‌تا.
    92. مزی، یوسف بن عبدالرحمن؛ تهذیب الکمال؛ بیروت: مؤسسة الرسالة، 1413 ق.
    93. مظفر، محمد حسن؛ الامام الصادق (ع)؛ بیروت: دارالزهراء، 1397 ق.
    94. مظفر، محمد حسین؛ تاریخ شیعه؛ ترجمه: سیدمحمد باقر حجتی، قم: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1392 ش.
    95. مفید، محمد بن محمد بن نعمان؛ الامالی؛ بیروت: دار المفید، 1414 ق.
    96. ____________­­­________؛ تصحیح الاعتقاد؛ قم: دار المفید، 1414 ق.
    97. ملاح، حسین محمد؛ الفتوی ونشأتها و تطورها، اصولها و تطبیقاتها؛ بیروت: مکتبة العربیة، 2009 م.
    98. موسی، علی حسن؛ الستر و التقیة فی تاریخ الاسماعیلیة؛ دمشق: نینوی، 2009 م.
    99. نایف، علی؛ اذا صح الحدیث فهو مذهبی؛ بیروت: دارالبشائرالاسلامیة، 1403 ق.
    100. نجاشی، احمد بن علی؛ رجال النجاشی؛ قم: موسسة النشر الاسلامی، ١٤١٦ ق.
    101. نسائی، احمد بن شعیب؛ سنن النسایی؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، 1414 ق.
    102. نوبختی، حسن بن موسی؛ فرق الشیعة؛ بیروت: دارالاضواء، 1404 ق.
    103. وافی، محمد عبدالکریم؛ منهج البحث التاریخی فی التدوین؛ بنغازی: جامعة قاری یونس، 1990 م.
    104. هدایت­پناه، محمدرضا؛ بازتاب تفکر عثمانی در واقعه کربلا؛ قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1388 ش.
    105. هیثمی، علی بن ابی بکر؛ مجمع الزوائد و منبع الفوائد؛ قاهره: مکتبه القدسی، 1414 ق.
    106. یعقوب، احمد حسین؛ الخطط السیاسیة لتوحید الامة؛ لندن: دارالفجر، 1415 ق.
    107. یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب؛ تاریخ یعقوبی؛ بیروت: دار صادر، ­بی‌تا.
    108. یول، جورج؛ کاربردشناسی زبان؛ ترجمه: محمد عموزاده مهدیرجی، تهران: انتشارات سمت، 1385 ش.
دو فصلنامه کتاب قیم
دوره 12، شماره 27
مهر 1401
صفحه 237-258

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 07 آبان 1400
  • تاریخ بازنگری: 24 دی 1400
  • تاریخ پذیرش: 18 اسفند 1400

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار