معناشناسی تاریخی واژه «مَهر»: کاوشی در دلایل حذف «مَهر» از نظام واژگانی قرآن کریم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه قرآن پژوهی، پژوهشگاه حوزه ودانشگاه

2 استادیار گروه حقوق و فقه اجتماعی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران

3 دکترای علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران

چکیده

مهریه از جمله انگاره‏ هایی در قرآن کریم است که به دلیل ارتباط با حوزه ‏های مختلفِ فقهی، حقوقی، اجتماعی، اقتصادی و خانوادگی همواره مورد توجه عالمان تفسیر قرار داشته و بحث‏های بسیاری در پیرامون آن شکل گرفته است. با این حال، از جمله پرسش‏های تفسیری دربارۀ مهریه که هنوز پاسخی دریافت نکرده، آن است که چرا قرآن کریم به ‏جای استفاده از واژۀ پرسابقۀ «مَهر» که پیشینه‏ ای بس دراز در فرهنگ عرب پیش از اسلام دارد، از واژه‏ های «اجر»، «فریضه»، «صدقه» و «نحله» برای اشاره به مفهوم مهریه بهره جسته است. برای پاسخ به این پرسش کلیدی، در مطالعۀ حاضر با بهره‏ گیری از روشِ معناشناسی تاریخی، قدیم‏ترین سابقۀ واژۀ «مَهر» در زبان آفروآسیایی پیجویی شده، سیر تحولات معناییِ این واژه تا زبان عربیِ مَدرَسی به مطالعه گذاشته شده و مؤلفه‏ های معناییِ آن در بافت نزول قرآن کریم استخراج شده است. این مطالعه نشان می‏دهد که واژۀ «مَهر» بر پایۀ این تلقّیِ فرهنگی در روزگار پیش از اسلام شکل گرفته است که نکاح به مثابۀ یک دادوستد اقتصادی است که در آن، زن به عنوان یک کالا در ازای مقادیری از مال که همان مهریه است، مبادله می‏شود. قرآن کریم در تقابل با این باور پیشااسلامی، از کاربردِ واژۀ مذکور صرف نظر کرده و چهار واژۀ جدید را برای تأسیس یک فرهنگ اسلامی در حوزۀ مهریه به کار گرفته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Etymology of the word mahr (marriage portion): A delve into the absence of the word from the Qur’anic lexicon

نویسندگان [English]

  • mahmod tayeb hoseiny 1
  • Ali Muhammad Hakimian 2
  • Muhammad Hussein Shirzad 3
  • Muhammad Hassan Shirzad 3
1 Associate prof. in Quranic studies, Research Center of Howzeh and University, Qom, Iran
2 Assistant prof., Department of Law and Social Jurisprudence, Research Center of Howzeh and University, Qom, Iran
3 PhD graduate in Qur’anic sciences and Hadith, Imam Sadeqh University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Marriage portion is one of the concepts discussed in the Holy Qur’an and addressed widely by interpreters due to its relevance to the fields of jurisprudence, law, social sciences, economics, and family affairs. A question raised by interpreters but left unanswered is that why the Qur’an refers to marriage portion with the words ajr, farizeh, sadaqheh and nahleh rather than mahr, which has been an Arabic word in use since very long time before Islam. To answer this key question, the present study adopts an etymological approach and traces the semantic development of the word mahr from Afroasiatic languages up to the Arabic language. Then, the semantic features of that concept appearing in the Qur’an are identified and analyzed. As the results of the study show, the pre-Islam word of mahr was coined based on the assumption that marriage was an economic transaction in which a girl could be traded like a commodity in return for some money or property, namely mahr. The Qur’an, however, lets this pre-Islam tradition down and builds an Islamic culture of gifting in marriage by applying four new words instead of mahr.           

کلیدواژه‌ها [English]

  • Marriage portion
  • Woman in the Qur’an
  • Interpretation of the Qur’an
  • Etymology
  • Semitic linguistics
  • History of marriage portion

مراجع

  1. - قرآن کریم؛

    1. ابن درید، محمد بن حسن؛ جمهرة اللغة؛ به کوشش رمزی منیر بعلبکی، بیروت: دار العلم للملایین، 1987م.
    2. ابن عبد ربّه، احمد بن محمد؛ العقد الفرید؛ به کوشش مفید محمد قمیحة، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1407ق.
    3. ابن فارس، احمد؛ مقاییس اللغة؛ به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت: دار الفکر، 1399ق.
    4. ابن منظور، محمد بن مکرم؛ لسان العرب؛ بیروت: دار صادر، 1414ق.
    5. ابوعبیده، معمر بن مثنی؛ مجاز القرآن؛ به کوشش محمد فؤاد سزگین، قاهره: مکتبة الخانجی، 1381ق.
    6. ازهری، محمد بن احمد؛ تهذیب اللغة؛ به کوشش محمد عوض مرعب، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 2001م.
    7. انوری، حسن؛ فرهنگ بزرگ سخن؛ تهران: انتشارات سخن، 1382ش.
    8. برّو، توفیق؛ تاریخ العرب القدیم؛ دمشق/ بیروت: دار الفکر/ دار الفکر المعاصر، 1996م.
    9. برهان تبریزی، محمدحسین؛ برهان قاطع؛ به کوشش محمد معین، تهران: ابن سینا، 1342ش.
    10. بلوکباشی، علی؛ «ترکمن»؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش محمدکاظم موسوی بجنوردی و دیگران، ج15، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1385ش.
    11. بیومی، محمد؛ دراسات فی تاریخ العرب القدیم؛ اسکندریه: دار المعرفة الجامعیة، بی‏تا.
    12. پاکتچی، احمد؛ «آشنایی با مکاتب معناشناسی معاصر»؛ نامه پژوهش فرهنگی، 9/35، 1387ش- الف.
    13. ـــــــــــــــــ؛ «الزامات زبان‏شناختی مطالعات میان‏رشته‏ای»؛ مطالعات میان‏رشته‏ای در علوم انسانی، 1/1، 1387ش- ب.
    14. ـــــــــــــــــ؛ روش تحقیق با تکیه بر حوزه علوم قرآن و حدیث؛ تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، 1391ش.
    15. ــــــــــــــــــ؛ «معناشناسی تاریخی- ریشه‏شناختی»، «معناشناسی فرهنگی- قوم‏شناختی»؛ معناشناسی و مطالعات قرآنی، به کوشش فروغ پارسا، تهران: نگارستان اندیشه، 1397ش.
    16. ــــــــــــــــــ؛ «کاوشی تاریخی در معانی ماده قرآنی «أن‏ث» با رویکرد مسیرشناسی ساخت»؛ پژوهش‏های زبان‏شناختی قرآن، 9/17، 1399ش.
    17. پوست، جورج؛ فهرس الکتاب المقدس؛ بیروت: مکتبة المشعل، 1981م.
    18. جوهری، اسماعیل بن حماد؛ تاج اللغة و صحاح العربیة؛ به کوشش احمد عبدالغفور عطار، بیروت: دار العلم للملایین، 1407ق.
    19. خلیل بن احمد؛ کتاب العین؛ قم: انتشارات هجرت، 1410ق.
    20. دلو، برهان‏الدین؛ جزیرة العرب قبل الإسلام؛ بیروت: دار الفارابی، 1989م.
    21. زبیدی، محمد مرتضی؛ تاج العروس من جواهر القاموس؛ به کوشش علی شیری، بیروت: دار الفکر، 1414ق.
    22. زمخشری، محمود بن عمر؛ الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل؛ بیروت: دار الکتاب العربی، 1407ق.
    23. ــــــــــــــــــــــــــــ؛ أساس البلاغة؛ بیروت: دار صادر، 1979م.
    24. سوسور، فردینان؛ دوره زبان‏شناسی عمومی؛ ترجمه: کوروش صفوی، تهران: نشر هرمس، 1378ش.
    25. سیاح، احمد؛ فرهنگ جامع عربی – فارسی؛ تهران: کتابفروشی اسلام، 1348ش.
    26. شافعی، محمد بن ادریس؛ الأمّ؛ بیروت: دار المعرفة، 1393ق.
    27. صاحب بن عباد؛ المحیط فی اللغة؛ به کوشش محمد حسن آل یاسین، بیروت: عالم الکتاب، 1414ق.
    28. طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان؛ تهران: انتشارات ناصرخسرو، 1372ش.
    29. علامه حلی، حسن بن یوسف؛ تحریر الأحکام؛ به کوشش ابراهیم بهادری، قم: مؤسسة الإمام الصادق (ع)، 1420ق.
    30. علی، جواد؛ المفصّل فی تاریخ العرب قبل الإسلام؛ بیروت/ بغداد: دار العلم للملایین/ مکتبة النهضة، 1993م.
    31. عهد عتیق؛ تهران: انجمن کتاب مقدس ایران، 1362ش.
    32. فروخ، عمر؛ تاریخ الجاهلیة؛ بیروت: دار العلم للملایین، 1984م.
    33. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب؛ القاموس المحیط؛ به کوشش محمد نعیم العرقسوسی، دمشق: مؤسسة الرسالة، 1426ق.
    34. فیومی، احمد بن محمد؛ المصباح المنیر؛ بیروت: المکتبة العلمیة، بی‏تا.
    35. کمال‏الدین، حازم علی؛ معجم مفردات المشترک السامی فی اللغة العربیة؛ قاهره: مکتبة الآداب، 1429ق.
    36. مشکور، محمدجواد؛ فرهنگ تطبیقی عربی با زبان‏های سامی و ایرانی؛ تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1357ش.
    37. معلوف، لویس؛ المنجد فی اللغة و الأدب و العلوم؛ بیروت: المطبعة الکاثولیکیة، 1956م.
    38. معین، محمد؛ فرهنگ فارسی؛ تهران: امیرکبیر، 1362ش.
    39. مفید، محمد بن محمد؛ المقنعة؛ قم: کنگره شیخ مفید، 1413ق.
    40. ولفنزن، اسرائیل؛ تاریخ اللغات السامیة؛ بیروت: دار القلم، 1929م.
    41. یعقوب الثالث، اغناطیوس؛ البراهین الحسیة علی تقارض السریانیة و العربیة؛ دمشق: نشر مؤلف، 1969م.
    42. Beeston, A. F. L. et al.; Sabaic Dictionary; Beyrouth: Librairie du Liban, 1982.
    43. Biella, J. Copeland; Dictionary of Old South Arabic: Sabaean Dialect; Cambridge: Scholars Press, 1982.
    44. Black, J. et al.; A Concise Dictionary of Akkadian; Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2000.
    45. Brun, S.; Dictionarium Syriaco-Latinum; Beirut: Typographia PP. Soc. Jesu, 1895.
    46. Bussmann, Hadumod; Routledge Dictionary of Language and Linguistics; London & New York: Routledge, 2006.
    47. Campbell, Lyle; Historical Linguistics; Cambridge/ Massachusetts: The MIT Press, 1999.
    48. Campbell, Lyle & Mixco, Mauricio; A Glossary of Historical Linguistics; Edinburgh: Edinburgh University Press, 2007.
    49. Clauson, Gerard; An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish; Oxford: Clarendon Press, 1972.
    50. Clutton-Brock, Juliet; Horse; New York: DK Publishing, 2008.
    51. Costaz, Louis; Syriac-English Dictionary; Beirut: Dar El-Machreq, 2002.
    52. Dalman, Gustaf; Aramäisch-Neuhebräisches Wörterbuch zu Targum, Talmud und Midrasch; Frankfurt: Kauffmann, 1901.
    53. Ferraro, Gary & Andreatta, Susan; Cultural Anthropology: An Applied Perspective; 8th edition, New York: Thomson Wadsworth, 2010.
    54. Gelb, Ignace, et al.; The Assyrian Dictionary; Chicago: Oriental Institute of Chicago University, 1998.
    55. Gesenius, William; A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament; ed. F.A. Brown, Oxford: Clarendon Press, 1939.
    56. Gray, Louis; Introduction to Semitic Comparative Linguistics; Amsterdam: Philo Press, 1971.
    57. Gray, Robert F.; "Sonjo Bride-Price and the Question of African Wife Purchase"; American Anthropologist, vol. 62, no. 1, 1960.
    58. Herskovits, Melville; "A Preliminary Consideration of the Culture Areas of Africa"; American Anthropologist, vol. 26, no. 1, 1924.
    59. Herskovits, Melville; Economic Anthropology: A Study in Comparative Economics; New York: Alfred A. Knopf, 1952.
    60. Hoftijzer, J. & Jongeling, K.; Dictionary of the North-West Semitic Inscriptions; Leiden: Brill, 1995.
    61. Jastrow, Marcus; A Dictionary of the Targumim; London/New York: G. P. Putnam's Sons, 1903.
    62. Kelley, Brent; Horse Breeds of the World; Philadelphia: Chelsea House Publishers, 2002.
    63. Klein, E.; A Comprehensive Etymological Dictionary of the Hebrew Language; Jerusalem: The University of Haifa, 1987.
    64. Kottak, Conrad Phillip; Cultural Anthropology; Boston: McGraw-Hill, 2002.
    65. Leslau, Wolf; Lexique Soqotri; Paris: Librairie C. Klincksieck, 1938.
    66. Levi-Strauss, Claude; The Elementary Structures of Kinship; tr. James Harle Bell & John Richard von Sturmer, Boston: Beacon Press, 1969.
    67. Levy, Jacob; Neuhebräisches und Chaldäisches Wörterbuch über die Talmudim und Midraschim; Leipzig: F. A. Brockhaus, 1883.
    68. Lipinski, Edward; Semitic Languages: Outline of a Comparative Grammar; Leuven: Peeters, 1997.
    69. Millar, Robert McColl; Trask's Historical Linguistics; London & New York: Routledge, 2015.
    70. Montgomery Watt, William; Muhammad's Mecca: History in the Qur'an; Edinburgh: Edinburgh University Press, 1988.
    71. Moscati, Sabatino; An Introduction to the Comparative Grammar of the Semitic Languages: Phonology and Morphology; Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1980.
    72. Muss-Arnolt, W.; A Concise Dictionary of the Assyrian Language; Berlin: Reuther & Reichard, 1905.
    73. O'leary, De Lacy; Comparative Grammar of the Semitic Languages; London: Kegan Paul, 1923.
    74. Olmo Lete, G. D. & Sanmartin, J.; A Dictionary of the Ugaritic Language in the Alphabetic Tradition; tr. Wilfred Watson, Leiden: Brill, 2003.
    75. Orel, Vladimir & Stolbova, Olga; Hamito-Semitic Etymological Dictionary; Leiden: Brill, 1995.
    76. Palmer, F. R.; Semantics: A New Outline; Cambridge: Cambridge University Press, 1976.
    77. Payne Smith, Robert; A Compendious Syriac Dictionary; Oxford: Clarendon Press, 1903.
    78. Pearson, A. C.; "Gifts (Greek and Roman)"; Encyclopedia of Religion and Ethics, vol. 6, ed. James Hastings, Edinburgh: T. & T. Clark, 1914.
    79. Pilch, Herbert; "The Synchrony-Diachrony Division in Word-Formation"; Historical Semantics: Historical Word-Formation, ed. Jacek Fisiak, Berlin: Mouton de Gruyter, 1985.
    80. Rivers, W. H. R.; "Marriage (Introductory and Primitive)", Encyclopedia of Religion and Ethics, vol. 8, ed. James Hastings, Edinburgh: T. & T. Clark, 1916.
    81. Smith, William Robertson; Kinship and Marriage in Early Arabia; London: Adam and Charles Black, 1907.
    82. Von Soden, Wolfram; Akkadisches Handwörterbuch; Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1972.
    83. Woodhouse, W. J.; "Marriage (Greek)"; Encyclopedia of Religion and Ethics, vol. 8, ed. James Hastings, Edinburgh: T. & T. Clark, 1916.
دو فصلنامه کتاب قیم
دوره 12، شماره 27
مهر 1401
صفحه 7-23

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 16 فروردین 1400
  • تاریخ بازنگری: 15 خرداد 1400
  • تاریخ پذیرش: 20 خرداد 1400

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار