گستره معنایی شکل و شاکله پژوهشی تطبیقی ـ ریشه شناختی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری دانشگاه فردوسی مشهد

2 دانشیار دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد

3 استاد دانشگاه فردوسی

چکیده

آیه 84 سوره اسراء کلیدی‌ترین اساس کنش‌های آدمی را در کلمه «شاکله» جمع نموده است. از ریشه «ش ک ل» تنها دو واژه «شکل» و «شاکله» در قرآن کریم آمده و معنای «شاکله»نزد مفسران و لغویان، محل اختلاف ‌نظر بیشتری بوده است. برخی آن را کاربردی استعاری یا مجاز می‌دانند.تلاش لغویان برای دستیابی به یک معنای جامع برای ریشه «ش ک ل» موفقیت‌­آمیز نبوده و برگزیدن «شباهت» به عنوان معنای محوری در ریشه عربی آن از سوی لغت­شناسان چندان دقیق نیست.
مقاله حاضر درصدد است با بهره­ گیری از روش معناشناسی تاریخی با تکیه بر مطالعات ریشه‌شناختی به بیان مؤلفه‌های معنایی ریشه «ش ک ل» در زبان‌های نیای عربی و چگونگی پیوند این مؤلفه‌ها با مفهوم شاکله در زبان عربی بپردازد. در پرتو این روش نخست راهیابی مؤلفه‌های معنایی مربوط به درون و برون در ریشه «ش ک ل» از زبان‌های نیا به زبان عربی و نیز چگونگی تأثیر­گذاری آن بر معنای شاکله نشان داده شده است.
واژگان کلیدی: شکل، شاکله، معنا‌شناسی، ریشه‌شناسی

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Semantic Range of “Shikl” (Form) and “Shakilah” (Manner) based on a Comparative-Etymological Study

نویسنده [English]

  • azam sadat hoseini 1
چکیده [English]

Verse 84 of Surah Al-Isra represents most essential basis of human deeds in the word “Shakilah” (manner), where it says “Say, each works according to his manner …” There are only the two words of “Shikl” (form) and “Shakilah” (manner) from the root word of “Sha-ka-la” in the Holy Quran, while the majority of commentators and lexicographers offer quite different definitions for the word “Shakilah”. Of course, some definitions are figurative. Lexicographers’ attempts to find a collective meaning for the root word of “Sha-ka-la” have yielded no results thus far. Some lexicographers have presented “likeness” as a synonym for the Arabic root word, but it is not that much accurate. This paper intends to apply semantics and resort to etymological studies to explore semantic components of the root word of “Sha-ka-la” in early Arabic languages to find how these components have established links with the concept of “Shakilah” in Arabic language. In the light of this method, we have indicated how intrinsic and extrinsic semantic components in the root word of “Sha-ka-la” have found their way from the early Arabic languages to the contemporary Arabic language and how they affected the meaning of “Shakilah”.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Quran
  • Shikl&rdquo
  • (form)
  • &ldquo
  • Shakilah&rdquo
  • (manner)
  • semantics
  • etymology

مراجع

  1. -قرآن کریم.

    1. ابن جوزى، ابوالفرج عبدالرحمن ‌بن‌ على؛ زاد المسیر فى علم التفسیر؛ به کوشش عبدالرزاق المهدی، بیروت: دارالکتاب العربی، 1422 ق.
    2. ابن‌حسون، عبدالله؛ اللغات فی القرآن؛ تحقیق: صلاح الدین المنجد، قاهره: مطبعة الرسالة، 1946 م.
    3. ابن درید، محمد بن حسن؛ الاشتقاق؛ تحقیق و شرح: عبدالسلام محمد هارون، بیروت: دارالجیل، 1991 م.
    4. ابن ‌سیده، على ‌بن ‌اسماعیل‏؛ المحکم و المحیط الأعظم‏؛ به کوشش عبدالحمید هنداوى، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1421 ق‏.
    5. ابن ‌عطیه اندلسى، عبدالحق ‌بن ‌غالب؛ المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز؛ به کوشش عبدالسلام عبدالشافى محمد، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1422 ق.
    6. ابن ‌فارس، احمد ‌بن ‌فارس؛ معجم مقاییس اللغة؛ به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قم: مکتب الاعلام الاسلامی‏، 1404 ق‏.
    7. ابن‌‌ قتیبه دینوی، عبدالله‌ بن‌ مسلم؛ تأویل مشکل‌ القرآن؛ به کوشش سعد‌ بن ‌نجدت عمر، بیروت: موسسة الرسالة، 2011 م.
    8. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو؛ تفسیرالقرآن العظیم؛ تحقیق محمد حسین شمس الدین، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1419 ق.
    9. ابن ‌منظور، محمد ‌بن ‌مکرم؛ ‏ لسان العرب‏؛ چ3، بیروت: دارصادر، ‏ 1414 ق.
    10. ابوالفتوح رازی، حسین‌ بن ‌على؛ روض الجنان و روح الجنان فى تفسیر القرآن؛ به کوشش محمدجعفر یاحقى و محمدمهدى ناصح، مشهد: بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1408 ق.
    11. ابو عبیده، معمر ‌بن‌ مثنی؛ مجاز القرآن؛ به کوشش محمد فؤاد سزگین، قاهره: مکتبة الخانجى، 1381 ق.
    12. اخوت، احمد رضا؛ شاکله (معنا و فرایند)؛ تهران: انتشارات قرآن و اهل بیت نبوت، 1394 ش.
    13. ــــــــــــــــــــ؛ شاکله نفس؛ تهران: انتشارات قرآن و اهل بیت نبوت، 1394 ش.
    14. ازهرى، محمد‌ بن ‌احمد؛ تهذیب اللغة؛ بیروت: دار إحیاء التراث‌ العربی‏، 1421 ق.
    15. بغوى، حسین ‌بن ‌مسعود؛ الکشف و البیان عن تفسیر القرآن؛ بیروت: دارإحیاء التراث ‌العربی، 1422 ق.
    16. ثعالبى عبدالرحمن‌ بن ‌محمد؛ جواهر الحسان فى تفسیر القرآن؛ به کوشش شیخ محمدعلى معوض و شیخ عادل احمد عبدالموجود، بیروت: دار احیاء التراث العربى، 1418 ق.
    17. جصاص، ابوبکر؛ ا حکام القرآن؛ تحقیق: محمد الصادق قمحاوی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1405 ق.
    18. جوهری، اسماعیل بن حماد؛ الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربیة؛ چ4، بیروت: دار العلم للملائین، 1376 ق.
    19. حبیش ‌بن ‌ابراهیم تفلیسی، ابوالفضل؛ وجوه قرآن؛ ترجمه: مهدی ‏محقق، چ4، تهران: دانشگاه تهران، 1360 ش.
    20. حسینی، اعظم السادات؛ روند شکل گیری برداشتها از آیه شاکله با تکیه بر دوران معاصر؛ رساله دکتری، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد، 1400 ش.
    21. درزی، قاسم، سلمان نژاد، مرتضی؛ «فرآیندشناسی مطالعات میان رشته‌ای در پژوهش­های قرآنی، نمونه موردی: شاکله»؛ رهیافت‌هایی در علوم قرآن و حدیث، سال 51، شماره 102، صص 71-106، 1398 ش.
    22. راغب اصفهانى، حسین‌ بن ‌محمد؛ مفردات الفاظ قرآن‏؛ چ2، تهران: مرتضوی‏، 1374 ش‏.
    23. زبیدی، محمد بن محمد؛ تاج العروس؛ بیروت: دار الفکر، 1414 ق.
    24. زمخشرى، محمود‌ بن ‌عمر؛ أساس البلاغة؛ بیروت: دار صادر، 1417‏ ق.
    25. زید بن علی؛ تفسیر غریب القرآن؛ قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1376 ش.
    26. سجستانی، محمد‌ بن ‌عزیز؛ غریب ‌القرآن‌؛ به کوشش محمد ادیب عبدالواحد، بیروت: دار القتیبة، 1416 ق.
    27. سمرقندى، نصر‌ بن‌ محمد؛ بحر العلوم؛ بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
    28. سمنون، مرتضی؛ «شاکله نظریه محوری اسلام در خصوص شخصیت»؛ فصلنامه آینه معرفت، سال 17، ش51، صص97-123، 1396 ش.
    29. سمین الحلبی، احمد بن یوسف؛ الدر المصون فی علوم الکتاب المکنون؛ تحقیق، علی محمد معوض، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1994 م.
    30. سید رضی، ابوالحسن محمد بن حسین؛ تلخیص البیان فی مجازات القرآن؛ قاهره: دار احیاء الکتب العربیة، بی­تا.
    31. سیوطی، جلال‌الدین؛ الاتقان فی علوم القرآن؛ به کوشش مرکز الدراسات القرآنیة، عربستان سعودی: مجمع ملک فهد، بی‌تا.
    32. شیبانی، اسحاق بن مرار؛ کتاب الجیم؛ محقق: آبیاری، محمد، قاهره: الهیئة العامة لشؤون المطابع الامیریة، 1975 م.
    33. صاحب، اسماعیل ‌بن‌ عباد؛ المحیط فی اللغة؛ به کوشش محمدحسن آل­یاسین‏، بیروت: عالم­الکتب‏، 1414 ق.
    34. صافی، محمود بن عبدالرحیم؛ الجدول فی اعراب القرآن؛ دمشق: دارالرشید مؤسسة الایمان، 1418 ق.
    35. طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.
    36. طبرسى، فضل ‌بن ‌حسن؛ مجمع البیان فى تفسیر القرآن؛ چ3، تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1372 ش.
    37. طبرى، ابو جعفر محمد ‌بن ‌جریر؛ جامع البیان فى تفسیر القرآن؛ بیروت: دار المعرفة، 1412 ق.
    38. طوسی، محمدبن حسن؛ تهذیب الاحکام؛ بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 2001 م.
    39. عسکری، حسن بن عبدالله؛ الوجوه و النظائر؛ محقق: عثمان محمد، قاهره: مکتبة الثقافةالدینیة 1400 ق.
    40. عیاشی، محمد بن مسعود؛ تفسیر العیاشی؛ قم: مؤسسة البعثة، 1378 ش.
    41. فراء، یحیی ‌بن ‌زیاد؛ معانی القرآن؛ به کوشش محمد علی النجار، مصر: الدار المصریة للتألیف، بی‌تا.
    42. فرامرز قراملکی، احد؛ «نقش مواجهه مسأله­محور با آیه شاکله؛ رویکرد روش شناختی»؛ مطالعات روش­شناسی دینی، سال 1، ش1، صص75-84، 1393 ش.
    43. ـــــــــــــــــــــ؛ سکینه سلمان ماهینی؛ «دلالت‌های تربیتی مفهوم قرآنی شاکله براساس رهیافت علامه طباطبایی در تفسیر المیزان»؛ علوم تربیتی از دیدگاه اسلام، سال 3، ش4، صص35-57، 1394 ش.
    44. فراهیدى، خلیل ‌بن ‌احمد؛ کتاب العین‏؛ چ2، قم: هجرت، 1409 ق.
    45. فهمی حجازی، محمود؛ زبان شناسی عربی؛ ترجمه: سیدحسین سیدی، تهران: سمت، 1379 ش.
    46. قبادی، فرشته، درزی، قاسم؛ «سیر تحول معنایی انگاره «شاکله»؛ در گستره تفاسیر، دوره پیدایش و کلاسیک»؛ تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال 15، ش 40، صص156-184، زمستان 1397 ش.
    47. قرطبى محمد‌ بن ‌احمد؛ الجامع لأحکام القرآن؛ تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1364 ش.
    48. کلینی، محمد‌ بن‌ یعقوب؛ اصول الکافی؛ بیروت: دار المرتضی، 1426 ق.
    49. ماتریدی، محمد بن محمد؛ تأویلات اهل السنة؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، بی­تا.
    50. مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار؛ بیروت، مؤسسة الوفاء، 1367 ق.
    51. مطرزی، ابوالفتح ناصر؛ المُغرِب فی ترتیب المعرِب؛ به کوشش محمود فاخوری و عبدالحمید مختار. حلب: مکتبة اسامة‌ بن زید، 1979م.
    52. مطهری، مرتضی؛ مجموعه آثار؛ تهران: انتشارات صدرا، 1382 ش.
    53. مقاتل‌ بن‌ سلیمان؛ الأشباه و النضائر؛ به کوشش عبدالله محمود شحاته، مصر: الهیئة‌ المصریة ‌العامة للکتاب، 1414 ق.
    54. نحاس، ابوجعفر؛ معانی القرآن؛ به کوشش شیخ جمال‌الدین محد شرف، محمد ابراهیم سنبل و شیخ مجدی فتحی السید، مصر: دار الصحابة للتراث بطنطا، 1421 ق.
    55. Black, Jeremy; Andrew George; Nicholas Postgate; AConcise Dictionary of Akkadian ; Harrassowitz verlag.wiesbaden; 2000.
    56. Costaz, Louis; Syriac-English Dictionary; Beirut, Dar El-Machreq, 2002.
    57. Gesenius, William; A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament; ed. F. Brown, Oxford, Oxford University Press, 1939.
    58. Gray, Louis; Introduction to Semitic Comparative Linguistics; Amsterdam, Philpress, 1971.
    59. Jastrow, Marcus; A Dictionary of the Targumim; London/ New York, G. P. Putnam's Sons, 1903.
    60. O leary, delacy;Comparative Grammar of the Semitic Languages; D.D. London, 1923.
    61. Orel, Vladimir & Stolbova, Olga; Hamito-Semitic Etymological Dictionary; Leiden, Brill, 1995.
دو فصلنامه کتاب قیم
دوره 11، شماره 25
مهر 1400
صفحه 85-104

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 04 شهریور 1399
  • تاریخ بازنگری: 16 اسفند 1399
  • تاریخ پذیرش: 22 اسفند 1399

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار