گونه‌شناسی و نقد تأویلات امام جعفر صادق (ع) در تفسیر «عرائس البیان»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اراک

2 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه اراک

چکیده

روزبهان فسوی شیرازی از بزرگان صوفیه در قرن ششم هجری و شافعی مذهب است. وی در کتاب تفسیری خود، «عرائس البیان فی حقائق القران» که بر اساس روش باطنی نگاشته است، ذیل برخی از آیات، برداشت خود را با منقولاتی از متقدمان تصوف، آراسته و در مواردی، تأویلات امام جعفر صادق (ع) را نیز نقل نموده است. بررسی موضوع حاضر از آن جهت ضرورت دارد که تفسیر «عرائس البیان» بر شیوه اهل تصوف نگاشته شده و بیان تأویلات امام صادق (ع) در آن در کنار منقولات سایر بزرگان تصوف، چه بسا این تصور را ایجاد کند که دیدگاه‌های این گروه مورد تأیید ایشان بوده است. در رابطه با «عرائس البیان» و معرفی آن، پژوهش­هایی انجام شده، اما در هیچ یک تأویلات امام صادق (ع) به طور مستقل مورد بررسی قرار نگرفته است. نوشتار حاضر به دنبال پاسخ به این مسأله است که این تأویلات در چه جایگاهی از نظر اسناد و محتوا قرار دارد و استناد آن به امام (ع) تا چه میزان پذیرفتنی است. نتیجه این مقاله که با روش توصیفی ـ تحلیلی ارائه گردیده، آن است که بسیاری از این منقولات، با وجود در بر داشتن نکات و دقائق ظریف عرفانی، به جهت اشکال در سند و دلالت و عدم سازگاری با مبانی تفسیر باطنی، قابل انتساب به امام صادق (ع) نیست.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Imam Sadeqh’s comments in the Ara’is ul-Bayan Interpretation from typological and critical points of view

نویسندگان [English]

  • Keyvan Ehsani 1
  • vahid vatan khah 2
1 Lecturer at the Dept. of the Science of Qur’an and Hadith, Arak University
2 PhD student, Dept. of the Science of Qur’an and Hadith, Arak University
چکیده [English]

One of the great mystics of the 6th century AH was Rouzbehan Fasaie Shirazi. He was a Shafei Sunni Muslim, currently well known for his book Ara’is ul-Bayan which is, indeed, a subjective interpretation of the Qur’an. He has dealt with some of the Qur’anic verses by making references to previous mystics as well as Imam Sadeqh’s statements. It is important to analyze the book because it is, first of all, written in a mystical mode and, secondly, there are quotations from Imam Sadeqh (pbuh). The inclusion of Imam’s views in the book may wrongly imply that mystic views were accepted to him. So far, there has been a bulk of research on Ara’is ul-Bayan, but no study is conducted yet exclusively on the statements of Imam Sadeqh in that book. The present study seeks to verify those statements in terms of both contents and references. In other words, the study aims to determine how well the remarks may be attributed to Imam. Using a descriptive-analytical method, the research has found that many of the statements, though conceptually correct and mystically precious, are not referentially valid enough to be attributed to Imam Sadeqh. Besides, they do not conform to the fundaments of subjective interpretation.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Imam Sadeqh (pbuh)
  • Ara’is ul-Bayan Interpretation
  • Rouzbehan
  • Interpretive statements
ـ قرآن کریم
1.آلوسى، سید محمود؛ روح ­المعانى فى تفسیر القرآن ­العظیم؛ بیروت: دارالکتب ­العلمیة، 1415ق.
2.ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على؛ مناقب آل أبی طالب علیهم السلام، قم: علامه، 1379 ق.
3.ابن العربی، محمد بن علی؛ الـفتوحات المکیة؛ تحقیق: عثمان اسماعیل یحیی، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1405ق.
4.ابن قیم الجوزیة، محمد بن ابی‌بکر؛ مدارج السالکین بین منازل إیاک نعبد و إیاک نستعین؛ تحقیق: محمد المعتصم بالله البغدادی، چ3، بیروت: دار الکتاب العربی، 1416ق.
5.احسان الامین؛‏ التفسیر بالمأثور و تطویره عند الشیعة؛‏ بیروت: دار الهادى، 1421ق.
6.انصاری ­الهروی، عبد­الله بن محمد؛ منازل السائرین؛ مصر: مطبعة مصطفی البابی­الحلبی و اولاده، 1386ق.
7.بابایی، علی اکبر؛ بررسی مکاتب و روش­های تفسیری؛ چ2، تهران: سمت، 1395ش.
8.تهرانی، آقا بزرگ؛ الذریعة الی تصانیف­الشیعة؛ بیروت: دار اضواء، 1389ش.
9.ثعلبی، احمد بن محمد؛ تفسیر الثعلبی؛ تحقیق: أبی محمد بن عاشور، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1422ق.  
10.ــــــــــــــــــــــ ؛ قصص الانبیاء المسمی عرائس المجالس؛ بیروت: المکتبة الثقافیة ، بی­تا.
11.جامی، عبدالرحمن؛ نفحات الانس؛ تحقیق: غلام عیسی، مولوی و همکاران، کلکته: مطبعة لیسی، بی­تا.
13.حاجی­خلیفة، مصطفى؛ کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون؛ بغداد: مکتبة المثنى، 1941م.
14.خمینی، سید مصطفی؛ تفسیر ­القرآن ­العظیم؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1376ش.
15.خوئى، سید­ابو القاسم؛ بیان در علوم و مسائل کلى قرآن؛ ‏ترجمه: هاشم هاشم‌زاده هریسى و محمدصادق نجمى، ‏تهران:‏ وزارت ارشاد، 1382ش.‏
16.دانش­پژوه، محمدتقی؛ روزبهان نامه؛ تهران: انتشارات انجمن آثار ملی، 1347ش.
17.ذهبی، محمدحسین؛ التفسیر و المفسرون؛ قاهرة: مکتبة وهبة، 2000م.
18.روزبهان، ابن ‌ابی‌النصر ‌البقلی؛ عرائس ‌البیان ‌فی‌ حقائق ‌القرآن؛ تحقیق: ‌احمدفریدالمزیدی، بیروت: دار الکتب العلمیة، 2008م.
19.زرقانی، محمد بن عبد الباقی؛ شرح الزرقانی على المواهب اللدنیة بالمنح المحمدیة؛ بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417ق.
20.سراج، ابونصر عبدالله بن علی؛ اللمع فی تاریخ التصوف الاسلامی؛ قاهرة، المکتبة التوفیقیة، 2006.
21.سلمی، ابو عبدالرحمن؛ حقائق التفسیر؛ تحقیق: پورجوادی، نصرالله، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1369ش.
22. ــــــــــــــــــــــ ؛ طبقات الصوفیة؛ المحقق: مصطفى عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1419ق.
23.سیوطى، جلال­الدین؛ الدر ­المنثور فى تفسیر المأثور؛ قم: کتابخانه آیة­الله مرعشى نجفى، 1404ق.
24.شانظری، جعفر؛ اجیه، تقی؛ «روش تأویلی ـ تمثیلی فهم قرآن در عرفان و مذهب باطنیه»؛ الهیات تطبیقی، ش2، 1389ش.
25.شرف­الدین ابراهیم، ابن روزبهان ثانی؛ تحفة اهل عرفان در روزبهان نامه؛ به کوشش: محمدتقی دانش­پژوه، تهران: انتشارات انجمن آثار ملی، 1347ش.
26.شمس­الدین عبد­الطیف، ابن روزبهان ثانی؛ روح الجنان فی سیرة الشیخ روزبهان در روزبهان نامه؛ به کوشش: محمدتقی دانش­پژوه، تهران: انتشارات انجمن آثار ملی، 1347ش.
27.صادقى تهرانى، محمد؛ الفرقان فى تفسیر ­القرآن بالقرآن و السنة؛ چ2، قم‏: فرهنگ اسلامى، 1406ق.
28.صدوق، محمد بن على؛ الأمالی؛ چ6، تهران: کتابچى، 1376ش.
29.ــــــــــــــــــــــــ؛ التوحید؛ تحقیق: هاشم حسینى، ‏ قم‏: دفتر انتشارات اسلامى‏، 1398ق.‏
30.ــــــــــــــــــــــــ؛ معانی ­الأخبار؛ تصحیح: علی اکبر غفارى، قم: دفتر انتشارات اسلامى‏، 1403ق.
31.صلاح الصاوی؛ «روزبهان و تفسیر عرائس­ البیان»؛ تحقیقات اسلامی، ش۱ و۲، 1365 و 1366ش.
32.طباطبایى، محمد حسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ چ5، دفتر انتشارات اسلامى، 1417ق.
33.طبرسى، فضل بن حسن؛ جوامع الجامع؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، 1377ش.
34.ـــــــــــــــــــــــــ؛ مجمع ­البیان فی تفسیر القران؛ چ3، تهران: ناصر خسرو، 1372ش.
35.طوسى، محمد بن حسن؛ التبیان فى تفسیر القرآن؛ بیروت: دار احیاء­ التراث العربى، بى­تا.
36.عاملی، ابو­الحسن بن محمد طاهر؛ مرآة الانوار و مشکاة الاسرار؛ چ2، بیروت: موسسة الاعلمی للمطبوعات، 1427ق.
37.عرابى، محمد غازى؛ التفسیر الصوفى الفلسفى للقرآن الکریم؛ دمشق: دار البشائر، 1426ق.
38.علامه حلى، حسن بن یوسف؛ نهج الحقّ و کشف الصدق؛ بیروت: دار الکتاب اللبنانی، 1982م.
39.عطار، محمد بن ابراهیم؛ تذکرة الاولیاء؛ تصحیح: رینولد الین نیکلسون، هلند: مطبعة لیدن، بی­تا.
40.فخر رازی، محمد­بن ­عمر؛ الاشارة فی اصول الکلام؛ تحقیق: ربیع صبحی عایدی، بی­جا: مرکز نور العلوم للبحوث والدراسات، 1428ق.
41.فیض کاشانى، محمد بن ­شاه­مرتضى؛ تفسیر الصافی؛ چ2، تهران: مکتبه الصدر، 1415ق.
42.قاسم­پور، محسن؛ «روزبهان و تفسیر عرائس­البیان»، آیینه پژوهش، ش75، 1381ش.
43.ــــــــــــــــــ ؛ پژوهشى در جریان‏شناسى تفسیر عرفانى؛ قم: انتشارات مؤسسه فرهنگی هنری ثمین، بی­تا.
44.قاضی عیاض؛ الشفا بتعریف حقوق المصطفى؛ بیروت: دار الفکر الطباعة و النشر و التوزیع، 1409ق.
45.قشیری، عبدالکریم بن هوازن؛ لطائف الاشارات؛ چ3، تحقیق: ابراهیم بسیونی، مصر: الهیئة المصریة العامة للکتاب، بی­تا.
46.قمی مشهدی، محمد‏؛ کنز الدقائق و بحر الغرائب؛ تحقیق:‏ حسین درگاهى‏، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1368ش.
47.قیصری، داود بن محمود؛ شرح تائیة ابن الفارض الکبری؛ تحقیق: المزیدی، احمد فرید، بیروت: دارالکتب العلمیة ، 1425ق.
48.مازندرانى، محمدصالح بن احمد؛ شرح ­الکافی ـ الأصول و الروضة؛ تهران: المکتبة الإسلامیة، 1382ق.
49.مجلسى، محمدباقر بن محمدتقى؛ بحار ­الأنوار؛ ‏چ2، بیروت: ‏دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.
50.محمدبیگی، شاهرخ؛ کمالی، ثمین؛ «زبان اشاره و رمزی در عرائس ­البیان: تفسیر یا تأویل»؛ فصلنامه هنر زبان، ش1، 1395ش.
51.معرفت، محمد هادی؛ التفسیر والمفسرون فی ثوبه القشیب؛ مشهد: الجامعة الرضویة للعلوم الاسلامیة، 1377ش.  
52.میبدى، رشیدالدین احمد بن ابى سعد؛ کشف الأسرار و عدة الأبرار؛ چ5، تحقیق: على­اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر، 1371ش.
53.نجم الدین الکبرى، أحمد بن عمر بن محمد؛ التأویلات النجمیة فی التفسیر الإشاری الصوفی؛ چ5، تحقیق: احمد فرید المزیدی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 2009م.
54.هجویری، علی بن عثمان؛ کشف المحجوب؛ تحقیق: توفیق علی وهبة، قاهرة: مکتبة الثقافة الدینیة، ۱۴۲۸ق.