پژوهشی در تعبیر قرآنی «حق معلوم»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشکده الهیات دانشگاه یزد

2 مربی دانشکده الهیات دانشگاه یزد

چکیده

در معنا و مفهوم عبارت­های «حَقٌّ» و«حَقٌّ مَعْلُومٌ» به ترتیب در آیه­های ﴿وَ فی‏ أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ(ذاریات: 51/ 19)و ﴿وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ (معارج: 70/ 24) بین مفسران اختلاف است. برخی با استناد به لفظ «مَعْلُومٌ» و تطبیق آن با حدّ نصاب زکات و ذکر این دو آیه به همراه نماز، آن را به زکات واجب و شرعی تفسیر نموده و از آنجایی‌که سوره ذاریات و معارج، سوره­هایی مکّی هستند و تشریعِ زکاتِ واجب، در مدینه بوده­ است، به منظور حل این تعارضات، آن را در ردیف آیات مستثنی و نسخ شده با آیه زکاتِ نازل‌شده در مدینه دانسته­اند. در این پژوهش با بررسی لفظ «مَعْلُومٌ» و ارتباطش با حدّ نصاب زکات و ارتباط زکات و نماز و نقد و بررسی مستثنی و منسوخ دانستن این آیات، نتیجه گرفته می­شود که عبارت­های «حَقٌّ» و «حَقٌّ مَعْلُوم» در این دو سوره، بر زکات واجب و شرعی دلالت ندارد؛ بلکه بر صدقه و کمک مالی دلالت دارد. در اثبات این مدّعا، از سیاق آیات قرآن، روایت­های معصومان (ع) و معناشناسی دو لفظ سائل و محروم و مصادیق مصرف زکات واجب و شرعی و مصادیق مصرف «حَقٌّ مَعْلُومٌ» بهره­ گرفته شده است.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A research on the Qur’anic expression haqh ul-ma’loum (specified share)

نویسندگان [English]

  • Mohammad ali Headari mazrae akhond 1
  • ahmad mousavi 2
  • mahdi esmailpoor 1
1 Assistant professor, Dept. of Theology, Yazd University
2 Instructor, Dept. of Theology, Yazd University
چکیده [English]

 Interpreters of the Qur’an disagree on the meanings of haqh (share) and haqh ul-ma’loum (specified share) appearing respectively in the verses ‘a share of their property is for the poor’ (51:19) and ‘a specified share of their property is for the poor’ (70:24). Some interpreters consider haqh ul-ma’loum as the ritual zakat. They base their idea on the presence of the word ma’loum (specified) as well as the association of the two verses with verses on salat (ritual prayer). The terms haqh and haqh ul-ma’loum appear in chapters Al-Zharyat and Al-Ma’arij. Since these two chapters were revealed to the prophet in Mecca and the ritual zakat was enacted in Medina, interpreters have resolved the discrepancy by considering the verses as exceptional ones which were nullified by the verse on zakat in Medina. In this research, the term ma’loum and its connection to the enacted amount of zakat as well as the relationship of zakat and salat is investigated along with a criticism on considering the verses exceptional and nullified. It is concluded that the terms haqh and haqh ul-ma’loum in these two verses do not denote the ritual zakat; rather, they refer to charity and financial help. This result is gained on the basis of certain contextual clues in the Qur’an, quotations from Imams, semantic features of the words sa’il (beggar) and mahroum (deprived) as well as usages of ritual zakat and haqh ul-ma’loum.
   

کلیدواژه‌ها [English]

  • Haqh ul-ma’loum
  • Zakat
  • Charity
  • Interpretation
  • Verse 24 in chapter Al-Ma’arij
  • Verse 19 in chapter Al-Zharyat
ـ قرآن کریم. ترجمه مکارم شیرازی، ناصر، قم، دارالقرآن الکریم، 1373 ش.
1.ابن بابویه، محمد بن على؛ علل الشرائع؛ قم: کتاب­فروشی داوری، 1385ش.
2.ابن بابویه، محمد بن على؛ من لا یحضره الفقیه؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1413ق.
3.ابن حجر عسقلانی، أحمد بن علی؛ الاصابة فی تمییز الصحابة؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، 1415ق.
4.ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی؛ متشابه القرآن و مختلفه؛ قم: دار بیدار للنشر، 1369ش.
5.ابن ضریس بجلی، محمد بن ایوب؛ فضائل القرآن و ما انزل من القرآن بمکة و ما انزل بالمدینة؛بیروت: دار الفکر، بی‌تا.
6.ابن‏جزى، محمد بن احمد؛ التسهیل لعلوم التنزیل؛ بیروت: شرکة دارالأرقم بن أبی الأرقم، 1416ق.
7.ابن‏جوزى، عبدالرحمن بن على؛ زاد المسیر فى علم التفسیر؛ بیروت: دارالکتاب العربی، 1422ق.
8.ابن‏عطیه، عبدالحق بن غالب؛ المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، 1422ق.
9.اخوان مقدم، زهره؛ طهماسبی بلداجی، اصغر؛ «ارزیابی نظریه وقوع نسخ در قرآن کریم»؛ تحقیقات علوم قرآن و حدیث، ش4، 1394ش.
10.بحرانى، هاشم بن سلیمان؛ البرهان فی تفسیر القرآن؛ قم: مؤسسة البعثة، 1415ق.
11.بغوى، حسین بن مسعود؛ تفسیر البغوى المسمى معالم التنزیل؛ بیروت: دارإحیاء التراث العربی، 1420ق.
12.بلخی، مقاتل بن سلیمان؛ تفسیر مقاتل بن سلیمان؛ بیروت: داراحیاء التراث، 1423ق.
13.بیهقی، ابوبکر احمد بن‌ حسین؛ دلائل النبوة؛ به کوشش عبدالمعطى قلعجى، بیروت: دارالکتب، 1405ق.
14.ترمذی، محمد بن عیسی؛ سنن الترمذی؛ به کوشش احمد محمد شاکر، مصر: مطبعة مصطفی، 1395ق.
15.جزایرى، نعمت‏الله بن عبدالله؛ عقود المرجان فی تفسیر القرآن؛ قم: نور وحى، 1388ش.
16.جیلانى، محمد بن محمدمؤمن؛ الذریعة إلى حافظ الشریعة (شرح أصول الکافی جیلانى)، قم: دار الحدیث، 1387ش.
17.حر عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة؛ قم: مؤسسه آل بیت، 1409ق.
18.حسکانی، عبدالله بن احمد؛ شواهدالتنزیل لقواعد التفضیل؛ به کوشش محمّدباقر محمودی، تهران: وزارت ارشاد اسلامی، 1411ق.
19.ح‍وی‍زی‌، ع‍ب‍دع‍ل‍ی ‌ب‍ن‌ ج‍م‍ع‍ه‌؛‏ تفسیر نور الثقلین؛ قم: نوید اسلام‏، 1392ش.
20.حوى، سعید؛ الاساس فى التفسیر؛ قاهره: دار السلام، 1424ق.
21.حیدری مزرعه آخوند، محمدعلی؛ «عوامل پیدایش آیات مستثنیات»؛ پژوهش‌های قرآنی، ش81، 1395ش.
22.خرم‏دل، مصطفى،‏ تفسیر نور؛ تهران:‏ احسان‏، 1384ش.
23.خوئی، سید ابوالقاسم؛ البیان فی تفسیر القرآن الکریم؛ قم: مؤسسة احیاء آثار الامام الخوئی، بی‌تا.
24.دروزه، محمد عزه؛ التفسیر الحدیث: ترتیب السور حسب النزول؛ بیروت: دارالغرب الإسلامی، 1421ق.
25.ذهبی، شمس‌الدین محمد بن احمد؛ سیر اعلام النبلاء؛ قاهره: دارالحدیث، 1405ق.
26.زحیلى، وهبه؛ التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج؛ دمشق: دار الفکر، 1411ق.
27.زمخشرى، محمود بن عمر؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل؛بیروت:دارالکتاب العربی، بیروت، 1407ق.
28.شوکانى، محمد بن علی؛ فتح القدیر؛ دمشق: دار ابن کثیر، 1414ق.
29.صادقى تهرانى، محمد؛ الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنة؛قم: فرهنگ اسلامى، 1406ق.
30.صدیق‏حسن‏خان، محمدصدیق؛ فتح البیان فى مقاصد القرآن؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، 1420ق.
31.طباطبایی، سید محمد حسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
32.طبرانى، سلیمان بن احمد؛ التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم (الطبرانى)؛ اردن: دارالکتاب الثقافی، 2008م.
33.طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ تهران: ناصر خسرو، 1372ش.
34.طوسى، محمد بن حسن؛ تهذیب الأحکام؛ تحقیق حسن خرسان؛ تهران: دارالکتب الإسلامیه، 1407ق.
35.عیاشى، محمد بن مسعود؛ تفسیر العیّاشی؛ تهران: المطبعة العلمیة، 1380ق.
36.فخر رازى، محمد بن عمر؛ التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)؛ بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1420ق.
37.قطب الدین راوندی، سعید بن هبة الله؛ فقه القرآن؛ قم: انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1405ق.
38.کلباسی، زهرا؛ احمدنژاد، امیر؛ «نقد و بررسی دلالت روایت «ضعوا هذه الآیات...» بر نزول گسسته سوره‌های قرآن»، مطالعات فهم حدیث، ش6، 1396ش.
39.کلینى، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1407ق.
40.ماتریدى، محمد ‌بن‌ محمد، تأویلات أهل‌السنة (تفسیر الماتریدى)؛ به کوشش مجدى باسلوم‏، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1426ق.
41.مجلسى، محمدباقر بن محمدتقى؛ ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار؛ قم: انتشارات کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، 1406ق.
42.مزى، یوسف؛ تهذیب الکمال فى اسماء الرجال؛ بیروت: مؤسسة الرسالة، 1405ق.
43.معرفت، محمدهادی؛ التمهید فی علوم القرآن؛ قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1415ق.
44.معین، محمد؛ ف‍ره‍ن‍گ‌ ف‍ارس‍ی‌ م‍ع‍ی‍ن‌؛ ت‍ه‍ران‌: ورش‍ان، ۱۳۸۲ش.
45.مکى بن حموش؛ الهدایة إلى بلوغ النهایة؛ شارجه امارات: جامعة الشارقة، 1429ق.
46.مهدوی‌راد، محمدعلی؛ آفاق تفسیر: مقالات و مقولاتی در تفسیرپژوهی؛ تهران: هستی‌نما، ۱۳۸۲ش.
47.میبدى، احمد بن محمد؛ کشف الاسرار و عدة الابرار ؛ تهران: امیرکبیر، 1371ش.
48.نظام الاعرج، حسن بن محمد؛ تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، 1416ق.
49.نورى، حسین بن محمدتقى، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل؛ قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، 1408ق.