تحلیل انتقادی انگاره دلیل دانستن مفاد حدیث «قرب نوافل» بر بشری بودن الفاظ قرآن کریم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران (نویسنده مسئول)

2 دکترای علوم قرآن و حدیث دانشگاه علامه طباطبائی (ره)

چکیده

«قرب نوافل» نام حدیثی قدسی است که قائلان به بشری بودن الفاظ قرآن کریم، برای اثبات دیدگاه خود به مفاد آن تمسک کرده­اند. آنان بر این باورند که به‌موجب این حدیث، پیامبر اکرم (ص) که مقید به انجام نوافل بوده است، پس از انجام نوافل، زبان خداوند شده است و از همین رو، الفاظ قرآن کریم در عین آنکه بشری­اند، الهی به شمار می­روندهرچند دیدگاه بشری بودن الفاظ قرآن کریم تا کنون با نقدهای متعدّدی همراه بوده، امّا مستند روایی آن یعنی «حدیث قرب نوافل» نقد نشده است. در پژوهش حاضر، پس از تبیین پیشینه این دیدگاه و چگونگی استناد آنان به این حدیث، متن آن ارزیابی و دیدگاه­های موجود درباره معنای آن در دو دسته معانی حقیقی و معانی مجازی دسته‌بندی شد. ازآنجاکه دیدگاه مذکور، وابسته به معنای حقیقیِ تعابیر به‌کاررفته در این حدیث است، در مقام ارزیابی صحت چنین برداشتی با توجه به قرائن درون‌متنی و برون‌متنی، روشن شد که تعابیر به‌کاررفته در آن، معنای حقیقی ندارند و از قبیل تشبیه معقول به محسوس هستند. برخی از قرائن درون‌متنی عبارت‌اند از: توجه به نتایجی که برای انجام دهنده نوافل در متن حدیث تبیین شده است و دوگانگی و تخاطب در تعابیر به‌کاررفته در حدیث. قرائن برون‌متنی نیز عبارت­اند از: آیات قرآن کریم که به تلاوت شدن آیات برای پیامبر اکرم (ص) به هنگام نزول دلالت دارند و برخی دیگر از احادیث که متداول بودن کاربرد مجاز در کلام معصومان (ع) را نشان می­دهند و از همین رو، تمسک به حدیث قرب نوافل برای اثبات بشری بودن الفاظ قرآن کریم صحیح نیست.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A critical analysis of the claim made based on the Hadith “Qhorb-e Nawafel” that the Qur’an is man-fabricated

نویسندگان [English]

  • abdolhadi feghhizadeh 1
  • hesam emami danaloo 2
1 Professor in the science of Qur’an and Hadith, Tehran University
2 PhD in the science of Qur’an and Hadith, Allameh Tabataba’i University
چکیده [English]

Qhorb-e Nawafel (approximation to God through nonritual prayers) is a divine Hadith on the basis of which it has been claimed that the Qur’anic text is man-fabricated. According to those who advocate this claim, after the prophet (pbuh) was ordered to say Nawafel, he turned into the tongue of God; therefore, the Qur’anic utterances, though made up by man, are of a divine nature. This claim has been widely challenged so far, but Qhorb-e Nawafel, on which the claim is based, has not been put to criticism yet. This study, first of all, presents a background of such an outlook and the way it was derived from the Hadith. Then, the text of the Hadith is evaluated, and the factual and figurative approaches to its meaning are discussed. The claim is based on the factual meanings, or denotations, of the words in the Hadith, but the intra-textual and extra-textual pieces of evidence suggest that the words and expressions in the Hadith should be taken from a figurative perspective. In other words, they are connotatively significant because intangible concepts are expressed like tangible entities. The main intra-textual clues are the results gained by whoever says the prayers and the presence of two people, an addressor and an addressee. The extra-textual clues include the Qur’anic verses that regard the recitation of the words of God to the prophet and some Hadiths that refer to the use of figurative language by Imams. It is generally concluded that the Hadith Qhorb-e Nawafel provides no evidence for the human origin of the Qur’an.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Man-made nature of Qur’anic statements
  • Divine origin of the Qur’an
  • Qhorb-e Nawafel Hadith
ـ قرآن کریم.
1.ابن­بابویه، محمد بن علی؛ الامالی؛ چ6، تهران: کتابچی، 1376 ش.
2.ـــــــــــــــــــــــــ؛ التوحید؛ به کوشش هاشم حسینی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، 1398 ق.
3.ـــــــــــــــــــــــــ؛ الخصال؛ به کوشش علی‌اکبر غفاری. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، 1362 ش.
4.ـــــــــــــــــــــــــ؛ علل الشرائع؛ قم: کتاب‌فروشی داوری، 1385 ش.
5.ـــــــــــــــــــــــــ؛ معانی الاخبار؛ به کوشش علی‌اکبر غفاری. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، 1403 ق.
6.ابن­جوزی، عبدالرحمن؛ دفع شبه التشبیه بأکف التنزیه؛ به کوشش حسن السقاف، چ3، اردن: دار الامام النووی،1413 ق.
7.ابن حاجب، عثمان بن عمر؛ الإضاح فی شرح المفصل. به کوشش ابراهیم محمد عبدالله، دمشق: دار سعدالدین، بی­تا.
8.ابن­حنبل، احمد؛ المسند؛ بیروت: دار صادر، بی­تا.
9.ابن عاشور، محمد طاهر؛ تفسیر التحریر و التنویر؛ بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، 1420 ق.
10.ابن­عربی، محمدبن علی؛ الفتوحات المکیّة؛ بیروت: دار صادر، 1405 ق.
11.ابن عساکر، علی بن حسن؛ تاریخ مدینة دمشق؛ به کوشش علی شیری، بیروت: دارالفکر، 1415 ق.
12.ابن وردی، عمر بن مظفر؛ شرح الفیه ابن مالک؛ به کوشش عبدالله بن علی شلال. ریاض: مکتبة الرشد، بی­تا.
13.ابوالفتوح رازی، حسین بن علی؛ روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن؛ به کوشش محمدمهدی ناصح و محمدجعفر یاحقی، مشهد: آستان قدس رضوی، 1408 ق.
14.ابو یعلی الموصلی،احمد بن علی؛ المسند؛ به کوشش حسین سلیم أسد، دمشق: دار المأمون للتراث، 1408 ق.
15.اهوازی، حسین بن سعید؛ المؤمن؛ قم: مؤسسة الإمام المهدی علیه السلام، 1404 ق.
16.بخاری، محمد بن اسماعیل؛ الجامع الصحیح؛ استانبول: دارالفکر، 1401 ق.
17.برقی، احمد بن محمد بن خالد؛ المحاسن؛ به کوشش جلال‌الدین محدث، چ2، قم: دارالکتب الاسلامیة، 1371 ق.
18.بیهقی، احمد بن الحسین؛ الاربعون الصغری؛ بیروت: دارالکتاب العربی، 1408 ق.
19.پاکتچی، احمد؛ فقه الحدیث: مباحث نقل به معنا؛ تهران: دانشگاه امام صادق(ع). 1394 ش.
20.جوادی آملی، عبدالله؛ ادب فنای مقربان (شرح زیارت جامعه کبیره) [الف]؛ به کوشش محمد صفایی، چ5، قم: اسراء، 1388 ش.
21.ــــــــــــــــــــــ؛ تفسیرتسنیم؛ ج3، به کوشش احمد قدسی، چ5، قم: اسراء، 1389 ش.
22.ــــــــــــــــــــــ؛ تفسیر تسنیم [ب]، ج12، به کوشش محمدحسین الهی زاده، چ2، قم: اسراء، 1388 ش.
23.حر عاملی، محمد بن حسن؛ الاثنی عشریة؛ به کوشش سید مهدی اللازوردی الحسینی و محمد درودی، قم: دارالکتب العلمیة، بی­تا.
24.ـــــــــــــــــــــــــــــ؛ تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة؛ قم: مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام، 1409 ق.
25.زمخشری، محمود بن عمر؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل؛ به کوشش مصطفی حسین احمد، چ3، بیروت: دارالکتاب العربی، 1407 ق.
26.سروش، عبدالکریم؛ بسط تجربه نبوی؛ تهران: موسسه فرهنگی صراط، 1378 ش.
27.ــــــــــــــــــــ؛ «بشر و بشیر»؛ http://drsoroush.com، تاریخ دسترسی: 17/8/1397، 1386 ش.
28.ــــــــــــــــــــ؛ «طوطی و زنبور»؛ بازتاب اندیشه، ش98، 1387 ش.
29.ــــــــــــــــــــ؛ «محمد (ص)؛ راوی رؤیاهای رسولانه(2)»؛ http://drsoroush.com، تاریخ دسترسی: 17/8/1397.
30.شاکر، محمدکاظم؛ امامی دانالو، حسام؛ «وحی قرآنی؛ زبانی یا غیرزبانی؟»؛ پژوهش‌نامه تفسیر و زبان قرآن، ش2، 1397 ش.
31.ــــــــــــــــــــ؛ شمخی، مینا؛ «الهی یا بشری بودن کتب مقدس در ادیان ابراهیمی»؛ پژوهش­نامه قرآن و حدیث. ش4، 1387 ش.
32.شبستری، محمود؛ گلشن راز؛ به کوشش محمدرضا برزگر خالقی، تهران: زوار، 1382 ش.
33.شریفی اصفهانی، مهین؛ «جستاری در خطاب­های عتاب­آمیز خداوند به پیامبر (ص)»؛ مقالات و بررسیها، دفتر 72، 1381 ش.
34.صدر، محمدباقر؛ المعالم الجدیدة للأصول؛ غایة الفکر؛ قم: کنگره شهید صدر، 1379 ش.
35.صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم؛ شرح اصول الکافی؛ به کوشش محمد خواجوی، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1383 ش.
36.صنعانی، ابوبکر عبدالرزاق بن همّام؛ المصنف؛ به کوشش حبیب الرحمن الاعظمی، چ2، بیروت: المکتب الاسلامی، 1403 ق.
37.طبرانی، سلیمان بن احمد؛ المعجم الکبیر؛ به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، چ2، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، 1405 ق.
38.طبرسی، فضل بن حسن؛ اعلام الوری باعلام الهدی؛ چ3، تهران: اسلامیة، 1390 ق.
39.ـــــــــــــــــــــــــ؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ به کوشش فضل‌الله یزدی و هاشم رسولی، چ3، تهران: ناصرخسرو، 1372 ش.
40.طبری، محمد بن جریر؛ جامع البیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: دارالمعرفة، 1412 ق.
41.طریحی، فخرالدین بن محمد؛ مجمع البحرین؛ به کوشش احمد حسینی اشکوری، چ3، تهران: مرتضوی، 1375 ش.
42.طوسی، محمد بن حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ به کوشش احمد حبیب عاملی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی­تا.
43.عزیز، فهیم؛ علم التفسیر؛ قاهره: دار الثقافة، بی­تا.
44.غزالی، محمد؛ احیاء علوم الدین؛بیروت: دارالکتاب العربی، بی­تا.
45.فخررازی، محمد بن عمر؛ التفسیر الکبیر؛ چ3، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1420 ق.
46.فقهی زاده، عبدالهادی؛ «تأملی در هم پیوندی آیات در سورة قیامت»؛ مقالات و بررسیها، دفتر 63، 1377 ش.
47.ـــــــــــــــــــــــ؛ آذرخشی، مصطفی؛ «تعارض آیات و روایات با گمانه خلق الفاظ قرآن از سوی پیامبراکرم (ص)»؛ مطالعات اسلامی، ش3، 1388 ش.
48.قونوی، ابی المعالی؛ الفکوک فی اسرار مستندات حکم الفصوص؛ تهران: انتشارات مولی، 1413 ق.
49.مجلسی، محمدباقر؛ مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول؛ به کوشش رسولی محلاتی، چ2، تهران: دارالکتب، 1404 ق.
50.مسعودی، عبدالهادی؛ روش فهم حدیث؛ تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها (سمت)، 1387 ش.
51.مسلم نیشابوری، بن حجاج؛ صحیح مسلم؛بیروت: دارالفکر، بی­تا.
52.معارف، مجید. آذرخشی، مصطفی؛ «جایگاه حدیث «قرب نوافل» در منابع فریقین و بررسی تطبیقی رویکرد عرفا و محدثان نسبت به آن»؛ پژوهش­نامه قرآن و حدیث، ش7، 1389 ش.
53.مفید، محمد بن محمد؛ الإختصاص؛ به کوشش علی‌اکبر غفاری و محمود محرمی ، قم: الموتمر لالفیة الشیخ المفید، 1413 ق.
54.المهدی، صلاح بن علی؛ النجم الثاقب؛شرح کافیة ابن الحاجب؛ صنعا: مؤسسة الإمام زید بن علی الثقافیة، بی­تا.
55.نوری، حسین بن محمدتقی؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل؛ قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، 1408 ق.