کارآمدی دانش ریشه‌شناسی در تبیین غرض دانش وجوه و نظائر (مطالعه موردی واژگان حق و قسط)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه الهیات دانشگاه فرهنگیان، تهران

2 استادیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، تهران

چکیده

دانش وجوه و نظائر، یکی از کهن­ترین دانش­های تفسیری است. پژوهشگران در تبیین غرض و فایده این علم و نیز، در ارائه تعریفی جامع و مانع از آن، اختلاف نظر جدّی دارند. در کتب وجوه و نظائر، روشن نیست که واژگان دقیقاً بر چه مبنایی انتخاب شده­ و نحوه ارتباط وجوه معنایی ذکر شده در این کتب، به چه شکل قابل ترسیم است. وجوه معنایی در این کتب، دچار آمیختگی مفاهیم و مصادیق است. در این پژوهش با روش مطالعه تطبیقی و ریشه شناسی، تلاش شده است تا دغدغه واضعان این علم، با توجه به اهمیت و جایگاه معنای محوری، در فهم مفردات قرآن کریم تبیین گردد. معنای محوری معنایی است که در مشتقات مختلف یک واژه و در مراحل مختلف حیات واژگان، به عنوان یک رابط اشتقاقی می­تواند معانی مختلف واژگان را ذیل یک معنا جمع کند. این مسأله به صورت عملی در دو ریشه «حقّ» با کاربردهای بسیار متنوع با معنای محوری «وجود» و ریشه «قسط» در کاربردهای معنایی متضاد، با معنای محوری «تصلّب» تبیین گردید.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Assistant professor, Dept. of Philosophy, Imam Khomeini Educational and Research Institute of Qom

نویسندگان [English]

  • bibi zeinab hosseini 1
  • eleyeh rezadad 2
  • Mohammad Ali Kazemitabar 1
1 Assistant professor, Dept. of Theology, Farhangian University of Tehran
2 Assistant professor, Dept. of Islamic Sciences, Farhangian University of Tehran
چکیده [English]

The knowledge of polysemy and synonymy has long served to contribute to the field of interpretation. There has been a widespread difference of opinions among scholars, however, regarding the purpose and benefit of such knowledge. In the sources ever written on polysemy and synonymy, the selection of words and their semantic relationships are not well accounted for. Indeed, the corresponding discussions in those sources are complicated in terms of tenets and instances. Through a comparative study based on the etymological features of words and the pivotal role of denotations in understanding the Qur’anic verses, an attempt is made here to address the concerns of those who advocate the centrality of core meanings in the understanding of the Qur’an. The denotative core of a number of etymologically related words is like an axis to which those words converge. That is to say, lexical items of the same core can be packaged in one semantic category despite their nuances of meaning. In the present study, this issue is illustrated with the words haqh and qhest. The former is of various usages all with the core sense of vojoud (existence), but the latter is used in opposite terms all with tasallob (strictness) as their core meaning.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Polysemy and synonymy
  • Etymology
  • Derivation
  • Pivotal meaning
  • Haqh
  • Qhest
قرآن کریم .
1.ابن تیمیه، عبدالرحمن بن محمد؛ رسائل و فتوی ابن تیمیه؛ عربستان: نشر ملک فهد، 1425ق.
2.ابن جنی، ابی الفتح عثمان؛ الخصائص؛ بیروت: دارالهدی، بی‌تا.
3.ابن جوزی، جمال الدین؛ نزهة الأعین النواظر؛ حیدرآباد: دائرة المعارف العثمانیة، 1988م.
4.ابن درید، محمد بن حسن؛ جمهرة اللغة؛ بیروت: دارالعلم الملایین، 1987م.
5.ابن شجری، هبة الله؛ ما اتفق لفظه و اختلف معناه؛ بیروت: دار النشر فرانتس شتایز، 1992م.
6.ابن فارس، احمدبن فارس؛‌ صاحبی فی فقه اللغه العربیة؛ بیروت: مکتبة المعارف، 1993م.
7.ابن منظور، محمد بن مکرم؛ لسان العرب؛ بیروت: دار صادر، 1414ق.
8.ابوالقاسمی، محسن؛ ریشه شناسی؛ تهران: انتشارات ققنوس، 1374ش.
9.ابوطیب لغوی، عبدالواحد بن علی؛ الاضداد فی کلام العرب؛ دمشق: المجمع العلمی، 1963م.
10.احمد علام، عبدالعزیز؛ فی علم اللغة العام؛ عربستان: مکتبة المتنبی، 2006م.
11.اخوان طبسی، محمدحسین؛ میرحسینی، یحیی؛ «ریشه شناسی تاریخی واژگان و تأثیر آن بر فهم مفردات قرآن کریم مطالعه موردی ریشه قسط»؛ پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، ش8، 1395ش.
12.اعرجی، علی عباس علیوی؛«المفهوم السیاقی للفظه الحقّ»؛ مجلة القادسیة، ش۴، 2015م.
13.بابایی، علی اکبر؛ مکاتب تفسیری؛تهران: انتشارات سمت، 1381ش.
14.بابتی، فوال؛ الجذور التاریخیة لمسیرة اللغة العربیة؛ بیروت: مکتبة الجامعة اللبنانیة، 1989م.
15.بروکلمان،کارل؛ فقه اللغات السامیة؛ ترجمه: رمضان عبدالتواب، قاهره: جامعه عین شمس، 1977م.
16.بلاسی، محمد سید علی؛ المعرب فی القرآن؛ بنغازی: مجمع الدعوة الاسلامیة، 2001م.
17.بلخی، مقاتل بن سلیمان؛ الاشباه و النظائر؛ ترجمه: محمد روحانی، تهران: انتشارات علمی فرهنگی، 1380ش.
18.بعلبکی، رمزی­منیر؛ فقه العربیة المقارن؛ بیروت: دارالعلم للملایین، 1999م.
19.ابن ابی شیبه، عبدالله بن محمد؛ المصنف؛ ریاض: مکتبة الرشد، 1409ق.
20.پاکتچی، احمد؛ «ریشه شناسی واژه قرآنی قیوم»؛مطالعات قرآن و حدیث، ش9، 1390ش.
21.ــــــــــــــــ؛ «معناشناسی قسم در قرآن کریم»؛ مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، 1395ش.
22.ترمذی، محمد؛ تحصیل نظائر القرآن الحکیم؛ اسکندیه: دارالوفاء، 1969م.
23.تمیمی، خمیس عبدالله؛ «المعنی المحوری و علاقته بالاشتقاق»؛ مجلة الاستاذ، ش212، 2015م.
24.جصاص، ابوبکر رازی؛ الفصول فی الاصول؛ کویت: وزارت الاوقاف، 1405ق.
25.جفری، آرتور؛ واژه­های دخیل در قرآن مجید؛ ترجمه: فریدون بدره­ای، مشهد: انتشارات توس، 1959م.
26.حسن اکرب، عبدالتواب موسی؛ فقه اللغة العربیة؛ قاهره: مکتبة الازهریة، 2013م.
27.حسن جبل، عبدالکریم محمد؛ الدلالة المحوریة فی مقاییس اللغة؛ دمشق: دار الفکر،2003م.
28.حسن جبل، محمد حسن؛ علم الاشتقاق؛ قاهره: مکتبة الآداب، 2006م.
29.ــــــــــــــــــــــــــ؛ المعجم الاشتقاقی المؤصل لألفاظ القرآن الکریم؛ قاهره: مکتبة الآداب، 2010م.
30.حسینی، بی بی زینب؛ «نقش دانش ریشه شناسی در رهیافت فلسفی به واژه حقّ»؛ آموزه­های فلسفی، ش26، 1399ش.
31.حییم، سلیمان؛ فرهنگ عبری ـ فارسی؛ اورشلیم: بی­نا، 1344ش.
32.خطیب، محمد احمد؛ الحرکات الباطنیة فی العالم الاسلامی؛ عمان: مکتبة الاقصی، 2005م.
33.دامغانی،حسین بن محمد؛ قاموس القرآن او اصلاح الوجوه و النظائر؛ بیروت: دارالعلم للملایین، 1983م.
34.راجحی، عبده؛ فقه اللغة العربیة؛ بیروت: دار النهضة العربیة، 1972م.
35.رازی، ابوالفتوح؛ روض الجنان و روح الجنان؛ مشهد: آستان قدس رضوی، 1408ق.
36.راغب اصفهانی، حسین بن احمد؛ مفردات راغب اصفهانی؛ تهران: انتشارات مرتضوی، 1374ش.
37.رجب وزیر، محمد؛ بین العربیة و اللغات السامیة؛ قاهره: عالم الکتاب، 2018م.
38.رضا، محمد رشید؛ المنار؛ بیروت: دار المعرفة، 1414ق.
39.زاید، فهد خلیل؛ العربیة بین التغریب و التهوید؛ اردن: دارمکین، 2006م.
40.زرکشی، بدرالدین؛ البرهان؛ بیروت: دار المعرفة، 1391ق.
41.زیدی، کاصد یاسر؛ فقه اللغة العربیة؛ عراق: جامعة الموصل، 1978م.
42.سابق، حدة؛ الوجوه و النظائر القرآنیة و أثرها فی التفسیر؛ الجزایر: جامعة الحاج لخضر، 2011م.
43.سامرایی، ابراهیم؛ التطور اللغوی التاریخی؛ بیروت: دار اندلس، 1983م.
44.سرخسی. محمد بن احمد؛ المبسوط؛ بیروت: دار المعرفة، 1414ق.
45.سرمدی، محمود؛ واژگان پژوهی قرآنی تحقیقی در وجوه و نظائر؛ قم: انتشارات الهادی، 1380ش.
46.سیوطی، جلال الدین؛ الاتقان فی علوم القرآن؛ بیروت: دارالکتاب العربی، 2001م.
47.شاذلی، محمد؛ «النظائر فی القرآن الکریم»؛ اللسان العربی، ش1، بی‌تا.
48.شافعی، شمس الدین؛ کشف السرائر فی معنی الوجوه و الاشباه و النظائر؛ قاهره، دارالصحابة، 2007م.
49.شناوی، خالد نعیم؛ فقه اللغات العروبیة و خصائص العربیة؛ بیروت: مکتبة البصائر، 2013م.
50.شیخ علوان، نعمة الله بن محمود؛ فواتح الهیة؛ قاهره: دار رکابی، 1999م.
51.صبحی صالح؛ دراسات فی فقه اللغة؛ بیروت: نشر ادب الحوزة، 1970م.
52.صنعانی، عبد الرزاق بن همام؛‌ تفسیر القرآن العزیز؛ بیروت: دار المعرفة، 1411ق.
53.طبرانی، سلیمان بن احمد؛ التفسیر الکبیر؛ اردن: دارالکتب الثقافی، 2008م.
54.طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان؛ تهران: ناصر خسرو، 1372ش.
55.طوسی، محمد بن حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی­تا.
56.طیار، مساعد بن سلمان؛ التفسیر اللغوی للقرآن الکریم؛ عربستان: دار ابن جوزی، 1422ق.
57.عبدالتواب، رمضان؛ فصول فی فقه اللغة؛ قاهره: مکتبة خانجی، 1409ق.
58.عبدالعالی، عبدالوهاب محمد؛ المعجم التأصیلی الدلالی؛ لیبی: مکتبة الشعب، 2010م.
59.عبدالهادی، حامد؛ معجم ما اتفق لفظه و اختلف معناه؛ عراق: سلسلة الدراسات الاسلامیة، 1433ق.
60.عسکری، حسن بن عبدالله؛ الوجوه و النظائر فی القرآن الکریم؛ قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة، 2007م.
61.علوان، حسین جلیل؛ دلالة المفردة القرآنیه فی ضوء منهج الاصل اللغوی عند المحدثین؛ دمشق: تموزه، 2016م.
62.عیساوی، عبدالسلام؛ قضایا المعنی فی التفکیر اللسانی؛ تونس: الشرکة التونسیة، 2015م.
63.فتلاوی، ستار عبدالحسین؛ فعل الوجود فی اللغات السامیة؛ دمشق: جامعة قادسیة، 2015م.
64.فراهیدی، خلیل بن احمد؛ العین؛ قم: ‌نشر هجرت، 1409ق.
65.فوزی، عیسی؛ علم الدلالة؛ مصر: دار المعرفة، 2011م.
66.فهمی حجازی، محمود؛ زبان شناسی عربی؛ ترجمه: سید حسین سیدی، تهران: سمت، 1379ش.
67.فیرلین، بروج؛ القاموس الموسوعة للعهد الجدید؛ قاهره: مکتبة دار الکلمة، 2007م.
68.فیومی، احمد بن محمد؛ المصباح المنیر؛ قم: مؤسسة دار الهجرة، 1414ق.
69.قدوری عبد، حسام؛ تأصیل الجذور السامیة؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، 2007م.
70.قطب معالی، محسن محمد؛ المشتقات و دلالتها فی اللغة العربیة؛ اسکندریه: مؤسسة حورس الدولیة، 2009م.
71.قوجمان، ی؛ قاموس عبری ـ عربی؛ بیروت: مکتبة المحتسب، 1970م.
72.مبارک، محمد؛ فقه اللغة و خصائص العربیة؛ بیروت: دار الفکر الحدیث، 1964م.
73.محامی، مراد فرج؛ ملتقی اللغتین العبریة و العربیة؛ اسکندریه: مطبعة السفیر، 1936م.
74.محجوب، عبدالمنعم؛ ما قبل اللغة الجذور السومریة للغة العربیة؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، 2013م.
75.محیسن، عاطف اسماعیل؛ علم الدلالة دراسة النظریة و التأصیل؛ عمان: نشر وراق، 2016م.
76.مزراحی، فیلیکس؛ قاموس عبری ـ عربی؛ بی‌جا، بی­تا.
77.مشکور، محمد جواد؛ فرهنگ تطبیقی زبان‌های سامی؛ تهران: بنیاد فرهنگ ایران،1357ش.
78.مصباحی، بیوک؛ حق در قرآن کریم؛ تهران: انتشارات صداقت، 1379ش.
79.مطرزی، ناصر بن عبد السیده؛ المغرب فی ترتیب المعرب؛ حلب: مکتبة اسامة بن زید، 1979م.
80.مغربی، عبدالقادر؛ الاشتقاق و التعریب؛ دمشق: مجمع اللغة العربیة، 2015م.
81.نادری، سعد اسعد؛ فقه اللغة مسائله و مناهله؛ بیروت: مکتبه العصریة، 1425ق.
82.ولفنسون، اسرائیل؛ تاریخ اللغات السامیة؛ مصر: مطبعة الاعتماد، 1929م.
83.وهدان، عمرو خاطی عبدالغنی؛ فصول فی علم اللغة؛ اسکندریه: مؤسسة حورس الدولیة، 2013م.
84.هارون بن موسی؛ الوجوه و النظائر فی القرآن الکریم ؛ بغداد: ‌دارالثقافة و الاعلام، 1988م.
85.یحیی بن سلام؛ التصاریف تفسیر القرآن مما اشتبهت اسماؤه؛ عمان: مؤسسة آل البیت(ع)، 2007م.
86.یونس علی، محمد محمد؛ المعنی و ظلال المعنی؛ بیروت: دار المدار الاسلامی، 2007م.
87.Jeff A. Benner, The Ancient Hebrew Lexicon of the Bible,united state , Virtualbookworm, 2005.
88.Gesenius, William, Hebrew and English Lexicon of The Old Testament, New York, Oxford, 1930.