نقش شیخ مفید و سید مرتضی در تنقیح مبانی فکری تشیّع

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه ولی عصر (عج) رفسنجان

2 استادیار پژوهشکده کلام مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران

چکیده

DOR: https://dorl.net/dor/20.1001.1.22516026.1399.10.23.15.0
مبانی فقهی و کلامی تشیع تا آغاز غیبت کبری، هنوز به صورت کامل ساخت نیافته بود. ازاین­رو، در عرصه فقه، شاهد فقاهتی مبتنی بر افکار اهل سنت و متمایل به رأی و قیاس هستیم. در بعد کلامی نیز از یک ­سو، به متکلمانی برمی­خوریم که گرایش‌های اعتزالی دارند و از سوی دیگر، برخی عقائد فاسد کلامی مانند نظریه تحریف، گرایش به جبر، تشبیه، غلو و تقصیر پدید آمدند. در این بین، شیخ مفید و سید مرتضی کوشیدند مبانی فکری تشیع را منقّح کرده و راهی میان عقل­گرایی افراطی (نص­گریزی) و نص­گرایی افراطی (عقل­گریزی) دراندازند. نگارندگان با مطالعه آثار شیخ مفید و سید مرتضی بر این عقیده­اند یکی از مهم‌ترین ابزارهای این دو برای رسیدن به این هدف، نظریه حجیت اخبار متواتر و محفوف به قرائن و در نقطه مقابل، عدم حجیت اخبار آحاد است. مبتنی بر این نظریه است که توانستند به تصفیه متون روایی پرداخته، انبوهی از روایات در حوزه تحریف، جبر، تشبیه، غلو و... را به دلیل «خبر واحد بودن» کنار بگذارند. همچنین در صورتی که صحت سند در مورد اخبار آحاد ضروری قلمداد شود، مبنای شیخ مفید و سید مرتضی باعث شد انبوهی از روایات معصومان (ع) در کتب معتبر امامیه، صرفاً به دلیل ضعف سند کنار گذاشته نشوند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The roles of Sheikh Mofeed and Sayed Morteza in the refinement of the ideological fundaments of Shi’ism

نویسندگان [English]

  • Hamed Mostafavifard 1
  • Ahmad Shahgoli 2
1 Assistant prof. Dept. of Quran and Hadith, Vali Asr University of Rafsanjan
2 Assistant prof. Center of Rhetorical Studies, Iran Research Institute of Philosophy
چکیده [English]

DOR: https://dorl.net/dor/20.1001.1.22516026.1399.10.23.15.0
The fundaments of Shia jurisprudence and rhetoric were not shaped up until the onset of the major period of Imam Mahdi’s absence. That is why the field of jurisprudence was based on the Sunni school of thought and issuing decrees based on deduction was favored. From a rhetorical point of view, in that period, there were some I’tizal-inclined scholars, and certain perverted ideas such as fatalism, assimilation, exaggeration and underestimation had been introduced. In these circumstances, Sheikh Mofeed and Sayed Morteza made attempts to polish the Shia ideological fundaments and take a middle course between radical rationality (i.e., evasion from the Quran) and radical Quran advocacy (i.e., evasion from ration). A delve into the works of these two scholars shows that they assumed authenticity for frequently-cited Hadiths and well-evidenced remarks. On the other hand, Hadiths stated just by one person could not be relied on. On the basis of these considerations, they could cleanse Shia books from remarks and quotes that imparted distortion, fatalism, assimilation, exaggeration, and so on. They did it by discarding a multitude of weak Hadiths. In addition, according to the approach adopted by these two scholars, so many statements quoted from Imams were deleted from eminent Shia books just because they had no valid citations or references.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sheikh Mofeed
  • Sayed Morteza
  • Rhetoricians
  • Hadith scholars
  • Shia ideological fundaments
1. ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله‏؛ شرح نهج البلاغة؛ قم: کتابخانه حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)، بی­تا.
2. ابن ادریس حلّی، ابو عبدالله محمد؛ السرائر (موسوعة إبن إدریس الحلی)؛ نجف: العتبة العلویة المقدسة، 1429 ق.
3. ابن طاووس، علی بن موسی؛ سعد السعود؛ نجف: الحیدریة، 1369 ق.
4. ابن مرتضی، احمد بن یحیی؛ طبقات المعتزلة؛ بیروت: بی­نا، 1961 م.
5. ابن قولویه قمی، جعفر بن محمد؛ کامل الزیارات؛ قم: نشر الفقاهة، 1417 ق.
6. ابن‏حزم، علی؛ الفصل فى الملل و الاهواء و النحل؛ ریاض: بی­نا، 1402 ق.
7. اسعدی، محمد و همکاران؛ آسیب­شناسی جریان­های تفسیری؛ قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1392 ش.
8. بحرانی، یوسف بن أحمد؛ الدرر النجفیة من الملتقطات الیوسفیة؛ بیروت: دار المصطفی، 1423 ق.
9. برقی، احمد بن محمد بن خالد؛ المحاسن؛ تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1330 ش.
10. بروجردی، سیدحسین؛ نهایة الأصول؛ تهران: نشر تفکر، 1415 ق.
11. پاکتچی، احمد؛ «اندیشه فقهی ابن ابی عقیل و مکتب متکلمان متقدم امامیه»، مقالات و بررسی­ها، ش76، 1383 ش.
12. ـــــــــــــــ؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی؛ مقاله «ابن جنید اسکافی»، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1367 ش.
13. تونى، عبدالله بن محمد؛ الوافیة فی أصول الفقه؛ قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1415 ق.
14. جاحظ، عمرو بن بحر؛ حجج النبوة (مجموعه رسائل الجاحظ)؛ قاهره: الخانجی، 1979 م.
15. جباری، محمدرضا؛ مکتب حدیثی قم: شناخت و تحلیل مکتب حدیثی قم از آغاز تا قرن پنجم هجری؛ قم: زائر، 1384 ش.
16. جزائری، سید نعمت الله؛ نور البراهین أو أنیس الوحید فی شرح التوحید؛ قم: النشر الإسلامی، 1417 ق.
17. جعفریان، رسول؛ مناسبات فرهنگی معتزله و شیعه؛ قم: سازمان تبلیغات اسلامی، 1372 ش.
18. حب الله، حیدر؛ نظریه السنة فی الفکر الامامی الشیعی؛ بیروت: الانتشار العربی، 2006 م.
19. حلّی، حسن بن یوسف؛ تذکرة الفقهاء؛ قم: آل البیت (ع)، 1414 ق.
20. خامنه­ای، سیدعلی حسینی؛ «پیام به کنگره جهانی هزاره شیخ مفید»، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1372 ش.
21. خیاط، عبدالرحیم‌ بن محمد؛ الانتصار؛ قاهره: بی­نا، 1344 ق.
22. رازی، محمد بن عمر؛ مفاتیح الغیب؛ بیروت: دار احیاء التراث العربى، 1420 ق.
23. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم؛ الملل و النحل؛ قم: رضی، 1367 ش.
24. شیرازی، ابراهیم بن علی؛ التبصرة فی أصول الفقه؛ دمشق: دار الفکر، 1403 ق.
25. صدوق، محمد بن علی؛ من لا یحضره الفقیه؛ قم: انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، 1404 ق.
26. ــــــــــــــــــــــــ؛ کمال الدین و تمام النعمة؛ تهران: اسلامیه، 1395 ق.
27. ــــــــــــــــــــــــ؛ التوحید؛ قم: انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، 1398 ق.
28. ــــــــــــــــــــــــ؛ امالی الصدوق؛ بیروت: اعلمی، 1400 ق.
29. ــــــــــــــــــــــــ؛ اعتقادات الامامیه؛ قم: کنگره شیخ مفید، 1414 ق.
30. ــــــــــــــــــــــــ؛ علل الشرائع؛ قم: داوری، بی­تا‏.
31. طوسی، محمد بن حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1409 ق.
32. ــــــــــــــــــــــــ؛ الغیبة للحجة؛ قم: دار المعارف اسلامی، 1411 ق.
33. ــــــــــــــــــــــــ؛ الفهرست‏؛ نجف: المکتبة المرتضویة، بی­تا.
34. فیض کاشانى، محمدمحسن بن شاه مرتضی؛ تفسیر الصافی؛ تهران: صدر، 1416 ق.
35. قمی، علی بن ابراهیم؛ تفسیر القمی؛ قم: دار الکتاب، 1367 ش.
36. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ ‌‌به کوشش علی­اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1363 ش.
37. کشی، محمد بن عمر؛ اختیار معرفة الرجال؛ قم: آل البیت (ع)، 1363 ش.
38. گرامی، سید محمدهادی؛ نخستین مناسبات فکری تشیع؛ تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، 1390 ش.
39. گلی، جواد و حسن یوسفیان؛ «جریان­شناسی نومعتزله»، معرفت کلامی، ش3، 1389 ش.
40. مجلسی، محمدباقر؛ مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول؛ قم: دار الکتب الإسلامیة، 1404 ق.
41. ـــــــــــــــــــــ؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمّة الأطهار؛ بیروت: الوفاء، 1403 ق.
42. مرتضی، علی بن حسین؛ الذریعة الی اصول الشریعة؛ تهران: دانشگاه تهران، 1346 ش.
43. ــــــــــــــــــــــــ؛ رسائل الشریف المرتضى؛ قم: دارالقرآن الکریم، 1405 ق.
44. ــــــــــــــــــــــــ؛ الشافی فی الامامة؛ قم: اسماعیلیان، 1410 ق.
45. ــــــــــــــــــــــــ؛ الانتصار؛ قم: النشر الإسلامی، 1415 ق.
46. معارف، مجید؛ پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه؛ تهران: نشر ضریح، 1374 ش.
47. مفید، محمد بن محمد بن نعمان؛ الحکایات فی مخالفات المعتزلة من العدلیة والفرق بینهم و بین الشیعة الإمامیة؛ قم: کنگره شیخ مفید، 1413ق(الف).
48. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ؛ المسائل السرویة، قم: کنگره شیخ مفید، 1413 ق(ب).
49. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ؛ التذکرة بأصول الفقه؛ قم: کنگره شیخ مفید، 1413 ق(ج).
50. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ؛ المسائل الصاغانیة؛ قم: کنگره شیخ مفید، 1413 ق(د).
51. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ؛ المقنعة؛ ‏ قم: کنگره شیخ مفید، 1413 ق(هـ).
52. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ؛ أوائل المقالات؛ ‏ قم: کنگره شیخ مفید، 1413 ق(و).
53. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ؛ تصحیح الاعتقاد؛ ‏ قم: کنگره شیخ مفید، 1413 ق(ز).
54. نجاشی، احمد بن علی؛ فهرست أسماء مصنفی الشیعة؛ قم: النشر الاسلامی، 1416 ق.
55. نخبة من الرواة؛ الأصول الستة عشر؛ قم: دار الشبستری، 1405 ق.
56. همدانی، قاضی عبدالجبار؛ تثبیت دلائل النبوة؛ بیروت: دار العربیة، 1966 م.