تحلیل تفسیرگونه قاعده «تعلیق الحُکم علی الوصف مُشعر بالعلّیّه» از منظر آیت الله جوادی آملی (مفهوم شناسی، گونه شناسی و کارکردها)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری دانشگاه تهران ـ پردیس فارابی

2 دانشیار دانشگاه تهران ـ پردیس فارابی قم

چکیده

DOR: https://dorl.net/dor/20.1001.1.22516026.1399.10.23.2.7
یکی از موضوعات مهم و پرکاربرد علم اصول که در تفسیر و علوم قرآنی کاربست به‌سزایی دارد، مباحث الفاظ است. به­رغم اهمیت بسیار زیاد این مباحث، موضوعات زیرمجموعه این عنوان کمتر مورد توجه مفسران بوده است. قاعده زبانی «تعلیق الحکم علی الوصف مشعر بالعلیة» از جمله این موضوعات است که اصولیان ذیل مبحث مفهوم وصف، از آن یاد کرده­ و مورد اتفاق موافقان و مخالفان مفهوم وصف است. بر طبق این قاعده، وصفِ به‌کار گرفته شده در جمله، به علّیّت حکم جمله اِشعار دارد. راهیابی این قاعده به تفسیر قرآن و استمداد از آن در جهت تبیین گویاتر کلام الهی، گرچه در آثار مفسران سلف از فریقین، به‌ندرت به‌چشم می­خورد، اما کاربست گسترده آن، توسط علامه طباطبایی در تفسیر «المیزان» مورد توجه واقع شده و آیت‌الله جوادی آملی، به آن توسعه بخشیده و آن را تثبیت نموده است. این مفسر با اشراف علمی خود بر مباحث عقلی به­ویژه علم اصول، توانسته­ است تا علم تفسیر را نسبت به گذشته منسجم­تر و ضابطه­مندتر نماید که این امر در به‌کارگیری این قاعده، کاملاً مشهود است. این پژوهه با استفاده از روش تطبیقی­ـ­تحلیلی و با تأکید بر آرای تفسیری ایشان نگاشته شده و رسالت تبیین گونه­­های متعدّد و برشماری کارکردهای تفسیری این قاعده را برعهده دارد. نتایج تحقیق حاکی از آن است که با ایجاد الفت میان دو علم اصول فقه و تفسیر و استفاده از ظرفیت­های مغفول این قاعده زبانی در حوزه تفسیر قرآن، می­توان تفسیر گویاتری ارائه نمود و به حل پاره­ای از چالش­های این حوزه کمک شایانی کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Quasi-interpretive analysis of ‘dependency of connotation upon denotation’ by Ayatollah Javadi Amoli: A semantic typological approach and its applications

نویسندگان [English]

  • majid zarei 1
  • hamed dejabad 2
1 PhD student Farabi Pardis, Tehran University
2 Associate prof. Farabi Pardis of Qom, Tehran University
چکیده [English]

DOR: https://dorl.net/dor/20.1001.1.22516026.1399.10.23.2.7
An important science that is of frequent application in the interpretation of the Quran is morphosemantics. Despite its significance, it has remained rather ignored by interpreters. One of the subjects discussed in this regard is the principle of ‘the dependency of connotation upon denotation’. The validity of this principle in dealing with meanings based on morphological considerations is unanimously agreed on by the scholars in the field. According to this principle, the way a lexical item is understood depends on its morphological form. The interpretation of the Quran to clarify the word of God on the basis of morphosemantic features was rarely conducted by early Sunni and Shia interpreters. However, Allameh Tabatabayi, as a contemporary scholar, has favored it in his Al-Mizan Interpretation. The application of this principle has also been expanded and stabilized by Ayatollah Javadi Amoli. By virtue of his scholastic mastery, especially in rational matters, this interpreter has been able to corroborate and regularized the application of the principle in the field of interpretation. The present research has been conducted through a comparative-analytical method and based on Javadi Amoli’s views about interpretation. The study actually seeks to shed light on the various applications of the mentioned principle. The results of the study show that a more expressive interpretation of the Quran is possible to offer, and some challenges in the field of interpretation can be coped with if jurisprudence and interpretation are reconciled as two fundamental sciences and the ignored potentials of the morphosemantics are put to practice.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The principle of connotation dependency upon denotation
  • Semantics
  • Typology
  • Interpretive functions
  • Ayatollah Javadi Amoli
1.آلوسی، محمود؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ تحقیق: علی عبدالباری عطیة، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415ق.
2.ابن عاشور، محمد بن طاهر؛ التحریر و  التنویر؛ بیروت: مؤسسة التاریخ، بی‌تا.
3.ابوحیان اندلسی، محمد­ بن یوسف؛ البحر المحیط فی التفسیر؛ تحقیق: محمد جمیل صدقی، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
4.ارمی علوی، محمدامین­؛ تفسیر حدائق الروح و الریحان فی روابی علوم القرآن؛ تحقیق: هاشم ­بن محمد علی مهدی، بیروت: دار طوق النجاة، 1426ق.
5.استرآبادی، محمد­ بن علی؛ آیات الأحکام؛ تحقیق: محمدباقر شریف­زاده، تهران: مکتبة المعراجی، بی­تا.
6.انصاری تبار، مجید؛ شرح جامع نموداری اصول الفقه؛ اصفهان: مرکز مدیریت حوزه علمیه اصفهان، 1394ش.
7.انصاری، شیخ مرتضی؛ کتاب المکاسب (المحشّی)؛ قم: مؤسسه مطبوعاتی دارالکتاب، 1410ق.
8.ـــــــــــــــــــــــ ؛ فرائد الأصول؛ قم: مجمع الفکر الاسلامی، بی­تا.
9.جمعی از محققان؛ فرهنگ‌نامه تحلیل واژگان مشابه در قرآن (آخر ـ احصاء)؛ قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1394ش.
10.جواد آملی، عبدالله؛ تفسیر تسنیم؛ تحقیق: مجید حیدری‌فر و حسن جلیل‌زاده، قم: مرکز نشر اسراء، 1389ش.
11.ـــــــــ؛ «تفسیر سوره روم»؛  www.portal.esra.ir، بی­تا.
12.ـــــــــ؛ نسخه اینترنتی تفسیر موجود در سایت  www.portal.esra.ir و www.javadi.esra.ir (متن  پیاده­شده دروس تفسیر حضرت استاد جهت تالیف تفسیر تسنیم)،بی­تا.
13.حائری اصفهانی، محمد حسین؛ الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیة؛ قم: دار إحیاء العلوم الاسلامیة، 1404ق.
14.حائری تهرانی، میرسید علی؛ مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر؛ تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1377ش.
15.حسن، عباس؛ النحو الوافی مع ربطه بالاسالیب الرفیعة و الحیاة اللغویة المتجددة؛ تهران: ناصرخسرو، 1367ش.
16.حسینی میلانی، علی؛ تحقیق الأصول؛ قم: الحقائق، 1428ق.
17.حقی بروسوی، اسماعیل؛ تفسیر روح البیان؛ بیروت: دارالفکر، بی­تا.
18.حلّی، حسن بن یوسف؛ الجوهر النضید فی شرح منطق التجرید؛ قم: بیدار، 1371ق.
19.خفاجی، احمد­ بن محمد؛ عنایة القاضی و کفایة الراضی؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، 1417ق.
20.رجائی، مهدی؛ ستوده­نیا، محمدرضا؛ صمدانیان، محسن؛ شکرانی، رضا؛ «گونه­شناسی تعلیق حکم بر وصف در تفسیر المیزان»؛ تحقیقات علوم قرآن و حدیث، ش34، 1396ش.
21.زارعی، مجید؛ «مبانی و کارکردهای تفسیری قاعده تعلیق الحکم علی الوصف مشعر بالعلیة»، پایان­نامه کارشناسی ارشد، رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه تهران پردیس فارابی، 1396ش.
22.زحیلی، وهبه‌؛ التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج؛ بیرت ـ دمشق: دارالفکر المعاصر، 1418ق.
23.زرکشی، محمد؛ البرهان فی علوم القرآن؛ بیروت: دارالمعرفة، 1410ق.
24.سایس، محمد علی؛ تفسیر آیات الأحکام؛ تحقیق: ناجی ابراهیم سویدان، بیروت: المکتبة العصریة، بی­تا.
25.سبحانی، جعفر؛ الموجز فی اصول الفقه؛ ترجمه: محسن غرویان و محمدرضا طالبیان، قم: دارالفکر، 1392ش.
26.ــــــــــــــــ؛ مفاهیم القرآن؛ قم: مؤسسة الامام الصادق، 1421ق.
27.سبزواری، عبدالأعلی؛ تهذیب الأصول؛ قم: موسسه المنار، بی­تا.
28.ــــــــــــــــــــــ؛ مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن؛ بیروت: مؤسسه اهل بیت، 1409ق.
29.سبزواری نجفی، محمد­؛ الجدید فی تفسیر القرآن المجید؛ بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1406ق.
30.ستوده‌نیا، محمدرضا؛ رجایی، مهدی؛ «کارایی قاعده تعلیق الحکم علی الوصف مشعر بالعلیة در تفسیر قرآن کریم»؛ پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، ش5، 1393ش.
31.شبر، عبدالله؛ الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین؛ تحقیق: سیدمحمد بحرالعلوم، کویت: مکتبة الألفین، 1407ق.
32.شریف کاشانی، حبیب الله؛ تفسیر ست سور؛ تحقیق: مؤسسه شمس الضحی الثقافیة، تهران: انتشارات شمس الضحی، 1383ش.
33.شیخ بهایی، محمد؛ مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین؛ تحقیق: سید مهدی رجائی، مشهد: آستانة الرضویة المقدسة (مجمع البحوث الاسلامیة)، 1429ق.
34.شیخ مفید، محمد؛ اوائل المقالات؛ به کوشش واعظ چرندابی، تبریز: مکتبة حقیقت تبیری، 1371ق.
35.صاوی، احمد­؛ حاشیة الصاوی علی تفسیر الجلالین؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، 1427ق.
36.صدر، رضا؛ الاجتهاد و التقلید: قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1420ق.
37.صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، محمد­؛ تفسیر القرآن الکریم؛ تحقیق: محمد خواجوی، قم: انتشارات بیدار، 1366ش.
38.صفایی بوشهری، غلامعلی؛ بدایة النّحو؛ تنظیم سید سعید روحانی، قم: حوزه علمیه قم، 1392ش.
39.طباطبایی، محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
40.طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان لعلوم القرآن؛ تحقیق محمدجواد بلاغی، تهران: ناصر خسرو، 1372ش.
41.طنطاوی، سید محمد؛ التفسیر الوسیط للقرآن الکریم؛ قاهره: دار نهضة مصر، بی­تا.
42.طیب حسینی، محمود و شریفی نسب، حامد؛ «بررسی روایات ترتیب چینش آیات در سوره‌های قرآن کریم»؛ پژوهشنامه ثقلین، ش2، 1394ش.
43.عاملی، جعفر مرتضی؛ تفسیر سورة الکوثر؛ بیروت: المرکز الاسلامی للدراسات، 1419ق.
44.عشایری منفرد، محمد؛ معناشناسی بلاغی قرآن؛ قم: انتشارات جامعه الزهرا(س)، 1392ش.
45.فاضل مقداد، مقداد؛ کنزالعرفان فی فقه القرآن؛ تهران: مرتضوی، 1373ش.
46.ــــــــــــــــــــ؛ کنزالعرفان فی فقه القرآن؛ تحقیق: سید محمد قاضی، تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1419ق.
47.فخر رازی، محمد بن عمر؛ التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)؛ بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1420ق.
48.قرشی، سیدعلی‌اکبر؛ تفسیر احسن الحدیث؛ تهران: بنیاد بعثت، 1377ش.
49.قلی‌زاده، احمد؛ واژه‌شناسی اصطلاحات اصول فقه؛ تهران: بنیاد پژوهش‌های علمی فرهنگی نور، 1379ش.
50.قونوی، اسماعیل­؛ حاشیة القونوی علی تفسیر البیضاوی؛ بیروت: دارالکتب العلمیه، 1422ق.
51.کاظمی، جواد­؛ مسالک الأفهام إلی آیات الأحکام؛ تهران: کتابفروشی مرتضوی، 1365ش.
52.کرمی حویزی، محمد؛ التفسیر لکتاب الله المنیر؛ قم: چاپخانه علمیه، 1402ق.
53.گنابادی، سلطان محمد؛ تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة؛ بیروت: مؤسسة الأعلمی، 1408ق.
54.مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار؛ بیروت: داراحیاء ‌التراث العربی، 1403ق.
55.مظفر، محمدرضا؛ اصول الفقه؛ قم: مؤسسة ‌النشر الاسلامی، 1430ق.
56.ــــــــــــــــــ؛ دروس فی علم المنطق؛ قم: مرکز نشر هاجر، 1395ش.
57.مقاتل بن سلیمان؛ تفسیر مقاتل بن سلیمان؛ تحقیق: عبدالله محمود شحاته، بیروت: داراحیاء التراث، 1423ق.
58.مکارم شیرازی، ناصر؛ انوار الأصول؛ تقریرات: احمد قدسی، قم: مدرسة الامام علی ابن ابی طالب، 1428ق.
59.ــــــــــــــــــــــ؛آیات الولایة فی القرآن؛ قم: مدرسة الامام علی بن ابی طالب، 1425ق.
60.ــــــــــــــــــــــ؛ نفحات القرآن؛ قم: مدرسة الامام علی ­بن ابی طالب، 1426ق.
61.میرزای قمی، ابوالقاسم­؛ قوانین الأصول؛ تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة، 1378ق.
62.نائینی، محمدحسین؛ فوائد الأصول؛ تقریرات: محمدعلی کاظمی خراسانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1376ش.
63.نیشابوری، نظام الدین؛ تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان؛ تحقیق: زکریا عمیرات، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1416ق.
64.وحید بهبهانی، محمدباقر­؛ الفوائد الحائریة؛ قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1415ق.
65.یزدی، محمد؛ فقه القرآن؛ قم: موسسه اسماعیلیان، 1415ق.