تحلیل اِسناد-متن اخبار ناظر به خطای کاتبان قرآن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، دانشکدۀ علوم قرآنی مشهد

چکیده

در منابع روایی و تفسیری اهل سنت، اخباری وجود دارد که بیان‏گر خطا و لحن در مصحف است. این اخبار گاه به «خطای کاتبان» در نگارش کلمات خاصی از مصحف و گاه به وجود «لحن» در مصحف اشاره داشته و از مصداق خاصی نام نبرده‌اند. این مقاله، برای تاریخ‌گذاری این اخبار، از روش تحلیل اِسناد - متن بهره گرفته و به این نتیجه رسیده است که زمان شکل‌گیری این اخبار، پس از به سرانجام رسیدن پروژه مصحفی حجّاج بن یوسف ثقفی بوده است. با در نظر گرفتن بافت تاریخی صدور این اخبار، می‌توان چنین تحلیل تاریخی ارائه داد: گرچه حجاج به اصلاح رسم مصحف اقدام کرد، اما درعین‌حال از بزرگداشت مصحف عثمانی و تأکید بر محوریت آن و حذف دیگر مصاحف، غافل نبود؛ لذا این اخبار با استفاده از صورت‌بندیِ نقد بر کاتبان مصحف عثمانی یا دفاع از آنان، به نقد بر مصحف نگاشته‏شده توسط حَجاج یا دفاع از این مصحف پرداخته‌اند. اخبار منسوب به عایشه نیز در دوره عباسی رواج یافته و نشان‏دهنده مبارزه عباسیان با نمودهای فرهنگی امویان است. چه اینکه اخبار منسوب به ابان بن عثمان، در مقام دفاع از مصحف عثمانی -به‌عنوان رکن اصلی مصحف نگاشته‏شده توسط حجاج- است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Analysis of Attribution or Attribution-Text of Narrations Related to the Error of the Qur'an

نویسنده [English]

  • Elaheh Shahpasand
Assistant Professor at University of Science and Education of the Holy Quran
چکیده [English]

In the Sunni narrative and interpretive sources, there is some narrations that expresses error and tone in the Qur'an. These narrations sometimes refer to the "error of the scribes" in the writing of certain words of the Qur'an, and sometimes refer to the existence of "tone" in the Qur'an and do not mention a specific instance.
This article uses document-text analysis to date these narrations and concludes that the timing of these narrations was deep after the completion of the Quranic project of Hajj bin Yusuf.


 Considering the historical context of the narrations; Although Hajj bin Yusuf attempted to reform the script of the Qur'an, he nevertheless ignored the Ottoman Qur'an and its emphasis on its centrality and elimination of other quotations. Therefore, this narrations has criticized or in some cases, defended the Qur'an written by Hajj bin Yusuf.
The narrations about Aisha, which appeared in the Abbasid period, show the Abbasids' struggle with the Umayyad cultural manifestations. Because the narrations attributed to Aban ibn 'Uthman is in defense of the Ottoman Qur'an - as the main pillar of the Qur'an written by the Hajj bin Yusuf.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Document-Text Analysis
  • Hajj
  • Scribble Error
  • Tune
  • Ottoman Quran
1. ‏أبوالعرب تمیمی، محمد بن احمد؛ المحن؛ محقق: عمر سلیمان عقیلی، ریاض: دار العلوم، ۱۴۰۴ق.
2. ‏ابن ‌أبی ‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد؛ الجرح والتعدیل؛ حیدرآباد الدکن/ بیروت: دائرة‌المعارف العثمانیة/ دار احیاء التراث العربی،  ۱۲۷۱ ق.
3. ‏ابن ‌أبی‌ حاتم، عبدالرحمن بن محمد؛ تفسیر القرآن العظیم؛ به کوشش: أسعد محمد الطیب، المملکة العربیة السعودیة: مکتبة نزار مصطفی الباز،  ۱۴۱۹ ق.
4. ‏ابن ابی داود، عبدالله بن سلیمان؛ کتاب المصاحف؛ به کوشش: محمد بن عبده، قاهره: الفاروق الحدیثة،  ۱۴۲۳ ق.
5. ‏ابن ‌أعرابی، محمد بن زیاد؛ المعجم؛ به کوشش: عبد المحسن حسینی، جده: دار ابن الجوزی، ۱۴۱۸ق.
6. ‏ابن انباری، عبدالرحمن بن محمد؛ نزهة الالباء فی طبقات الادباء؛ به کوشش: ابراهیم السامرائی، اردن: مکتبة المنار،  ۱۴۰۵ ق.
7. ‏ابن ‌جوزی، عبدالرحمن بن علی؛ المنتظم فی تاریخ الامم والملوک؛ به کوشش: محمد و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة،  ۱۴۱۲ ق.
8. ‏ابن حبان، محمد؛ الثقات؛ به کوشش: محمد عبد المعید خان، حیدرآباد الدکن: دائرة‌المعارف العثمانیة، ۱۳۹۳ق.
9. ‏ابن حبان، محمد؛ مشاهیر علماء الامصار؛ به کوشش: مرزوق علی ابراهیم، منصورة: دار الوفاء، ۱۴۱۱ق.
10. ‏ابن سعد، محمد؛ الطبقات الکبری؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق.
11. ‏ابن ‌شبه نمیری، عمر بن شبه؛ تاریخ المدینة؛ به کوشش: فهیم محمد شلتوت، جدة: السید حبیب محمود أحمد. ۱۳۹۹ ق.
12. ‏ابن ‌عبدالحَکَم، عبدالرحمن بن عبدالله؛ فتوح مصر والمغرب؛ بی­جا: مکتبة الثقافة الدینیة. ۱۴۱۵ ق.
13. ‏ابن عدی، عبدالله؛ الکامل فی ضعفاء الرجال؛ به کوشش: عادل احمد عبد الموجود، علی محمد معوض، بیروت: الکتب العلمیة، ۱۴۱۸ق.
14. ‏ابن ‌عساکر، علی بن حسن؛ تاریخ دمشق؛ به کوشش: عمرو بن غرامة، دمشق: دار الفکر،  ۱۴۱۵ ق.
15. ‏ابن کثیر، اسماعیل بن عمر؛ البدایة والنهایة؛ به کوشش: علی شیری، بیروت: دار احیاء التراث العربی،  ۱۴۰۸ ق.
16. ‏ابن ‌منذر، محمد بن ابراهیم؛ تفسیر القرآن؛ به کوشش: سعد بن محمد السعد، المدینة: دار المآثر،  ۱۴۲۳ ق.
17. ‏ابن ندیم، محمد بن اسحاق؛ الفهرست؛ به کوشش: ابراهیم رمضان، بیروت: دار المعرفة،  ۱۴۱۷ق.
18. ‏بخاری، محمد بن اسماعیل؛ التاریخ الکبیر؛ به کوشش: محمد عبد المعید خان، حیدر آباد الدکن: دائرة‌المعارف العثمانیة،  بی‌تا.
19. ‏بخش تاریخ؛ «حجاج بن یوسف»؛ دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، بی­تا.
20. ‏بیهقی، احمدبن حسین؛ شعب‌الایمان؛ به کوشش: عبد العلی عبد الحمید حامد، ریاض/ بمبئی: مکتبة‌الرشد/ دارالسلفیة،  ۱۴۲۳ ق.
21. ‏تنوخی، مفضل بن محمد؛ تاریخ العلماء النحویین؛ به کوشش: عبد الفتاح محمد الحلو، قاهره: دار هجر،  ۱۴۱۲ ق.
22. ‏ثعلبی، احمد بن محمد؛ الکشف والبیان عن تفسیر القرآن؛ به کوشش: ابن عاشور، بیروت: دار احیاء التراث العربی،  ۱۴۲۲ ق.
23. ‏ثنایی، حمیدرضا؛ بیات، علی؛ «نقش قراء در حوادث خلافت امام علی (ع) (۳۵-40)»؛ سیره‌پژوهی اهل بیت (ع)، سال اول، ش1، ۱۳۹۴ ش.
24. ‏جاحظ، عمرو بن بحر؛ البیان والتبیین؛ بیروت: دار و مکتبة الهلال،  ۱۴۲۳ ق.
25. ‏حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله؛ المستدرک علی الصحیحین؛ به کوشش: مصطفی عبد القادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة،  ۱۴۱۱ ق.
26. ‏حمد، غانم قدوری؛ رسم المصحف؛ عمان: دار عمار،  ۱۴۲۵ ق.
27. ‏حمدان، عمر؛ «مشروع المصاحف الثانی فی العصر الاموی»؛ البحوث والدراسات القرآنیة، ش4، بی‌تا.
28. حمدان، عمر؛ «من مصحف الخلافة الی مصحف الرعیة»:
Al-Qasemi Journal of Islamic Studies, v3, 2018, pp.107-148.
29. ‏خلیفة بن خیاط؛ التاریخ؛ به کوشش: أکرم ضیاء العمری، دمشق/ بیروت: دار القلم/ مؤسسة الرسالة،  ۱۳۹۷ ق.
30. ‏خلیفة بن خیاط؛ الطبقات؛ به کوشش: سهیل زکار، دمشق: دار الفکر للطباعة والنشر التوزیع، ۱۴۱۴ ق.
31. ‏دروش، فرانسوا؛ قرآن‌های عصر اموی؛ ترجمه: مرتضی کریمی‌نیا و آلاء وحیدنیا، تهران: هرمس،  ۱۳۹۴ ش.
32. ‏ذهبی، محمد بن احمد؛ تاریخ الاسلام؛ به کوشش: عمر تدمری، بیروت: دار الکتاب العربی، ۱۴۱۳ ق.
33. ‏سعید بن منصور؛ التفسیر من سنن سعید بن منصور؛ به کوشش: سعد بن عبد الله بن عبد العزیز آل حمید، ریاض: دار الصمیعی للنشر والتوزیع، بی‌تا.
34. شولر، گریگور، مقاله «کتابت و نشر: کاربرد و کارکرد کتابت در نخستین سده‌های اسلامی»، موجود در کتاب؛ شفاهی و مکتوب در نخستین سده‌های اسلامی؛ ترجمه: نصرت نیل‌ساز، انتشارات حکمت، 1393ش.
35. ‏صنعانی، عبدالرزاق بن همام؛ المصنف؛ به کوشش: حبیب الرحمن الأعظمی، هند: المجلس العلمی، ۱۴۰۳ ق.
36. ‏ضیاءالدین مقدسی، محمد بن عبدالواحد؛ الاحادیث المختارة؛ به کوشش: عبد الملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت: دار خضر، ۱۴۲۰ ق.
37. ‏طبری، محمد بن جریر؛ جامع البیان فی تأویل القرآن؛ به کوشش: احمد شاکر، بیروت: مؤسسة الرسالة، ۱۴۲۰ ق.
38. ‏طحاوی، احمد بن محمد؛ شرح مشکل الآثار؛ به کوشش: شعیب الأرنؤوط، بیروت: مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۵ ق.
39. ‏طقّوش، محمد سهیل؛ دولت امویان؛ ترجمه: حجت‌الله جودکی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۲ ش.
40. ‏عجلی، احمد بن عبدالله؛ معرفة الثقات؛ به کوشش: عبد العلیم عبد العظیم البستوی، مدینة: مکتبة الدار،  ۱۴۰۵ ق.
41. ‏علی، جواد؛ المفصل فى تاریخ العرب قبل الاسلام؛ بیروت: دار الساقی، ۱۴۲۲ ق.
42. ‏فاسی، محمد بن احمد؛ شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۱ ق.
43. ‏فراء، یحیی بن زیاد؛ معانی القرآن؛ به کوشش: احمد یوسف النجاتی و دیگران، مصر: دار المصریة للتألیف والترجمة، بی‌تا.
44. ‏قاسم بن سلام؛ فضائل القرآن؛ به کوشش: مروان عطیة و دیگران، دمشق- بیروت: دار ابن کثیر، ۱۴۱۵ ق.
45. ‏قفطی، علی بن یوسف؛ إنباه الرواة علی أنباه النحاة؛ به کوشش: محمد أبو الفضل ابراهیم، قاهره- بیروت: دار الفکر العربی و مؤسسة الکتب الثقافیة، ۱۴۰۶ ق.
46. ‏مجاهد بن جبر؛ تفسیر مجاهد؛ به کوشش: محمد عبد السلام أبو النیل، مصر: دار الفکر الإسلامی الحدیثة، ۱۴۱۰ ق.
47. ‏مسلم بن حجاج؛ الکنى والاسماء؛ به کوشش: عبد الرحیم محمد احمد القشقری، مدینة: عمادة البحث العلمی بالجامعة الإسلامیة، ۱۴۰۴ ق.
48. مصحف توبینگن در:
http://idb.ub.uni-tuebingen.de/diglit/MaVI165 (4/12/2018)
49. ‏معرفت، محمدهادی؛ التمهید فی علوم القرآن؛ قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ ق.
50. ‏مفتخری، حسین؛ کوشکی، فرشته؛ «قراء و نقش ایشان در تحولات قرن اول هجری»؛ تاریخ اسلام، ش22، ۱۳۸۴ ش.
51. ‏مقدسی، مطهر بن طاهر؛ البدء والتاریخ؛ قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة، بی‌تا.
52. ‏موتسکی، هارالد؛ «ارزیابی تاریخ‌گذاری احادیث»؛ ترجمه سیدعلی آقایی؛ در مجموعه «تاریخ‌گذاری حدیث؛ روش‌ها و نمونه‌ها»؛ تهران: حکمت، ۱۳۹۴ ش.
53. ‏نحاس، احمد بن محمد؛ الناسخ والمنسوخ؛ به کوشش: محمد عبدالسلام محمد، کویت: مکتبة الفلاح، ۱۴۰۸ ق.
54. ‏نحاس، احمد بن محمد؛ معانی القرآن؛ به کوشش: محمدعلی صابونی، مکة: جامعة أم القری، ۱۴۰۹ ق.
55. ‏وکیع، محمد بن خلف؛ أخبار القضاة؛ به کوشش: عبد العزیز مصطفی مراغی، مصر: المکتبة التجاریة الکبری، ۱۳۶۶ ق.
56. ‏یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله؛ معجم الادباء؛ به کوشش: احسان عباس، بیروت: دار الغرب الإسلامی، ۱۴۱۴ ق.
57. Nöldeke, Theodor; The History of the Qurʾān; Leiden: Brill, 2013.