کاوشی در جایگاه رجالی حاتم بن اسماعیل و تأمّلی در روایات مُسنَد وی از امام صادق(ع)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه شاهد

2 استادیار دانشگاه علامه طباطبائی

3 دانشجوی دکتری رشته علوم قرآن و حدیث دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده

«حاتم بن اسماعیل کوفی مدنی» از جمله راویان عامّی مذهب در اسناد روایات فریقین است که بسیار از امام صادق(ع) نقل روایت کرده است. علمای رجالی اهل سنت، امام صادق(ع) را از مشایخ حاتم معرفی کرده‌اند و رجالیان شیعه، وی را در جرگه اصحاب آن حضرت برشمرده و روایاتش را از ایشان، مُسند تلقّی کرده‌اند. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش است که جایگاه رجالی حاتم بن اسماعیل و وضعیت روایات مُسنَد وی از امام صادق(ع) چگونه است؟ به نظر می‌رسد حاتم روایاتش را بی‌واسطه از امام صادق(ع) نقل نکرده بلکه به صورت مرسل بوده باشد.
 به رغم مضمون صحیح بسیاری از روایات حاتم، در مجعول یا محرَّف بودن پاره‌ای از آنها تردیدی نیست؛ گرچه احتمال جعل و تحریف روایات از سوی حاتم منتفی است. در مجموع به نظر میرسد رویکرد بایسته آن است که در مواجهه با روایات حاتم از امام صادق(ع)، باید احتیاط کرد و روایات او را به مثابه مرسلات، تلقی نمود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Investigation in Rijalisituation of Hatam Ibn Ismaeil and a Meditation on His Musnad Hadiths

نویسندگان [English]

  • rasoul mohammad jafari 1
  • hamidreza basiri 2
  • hosein mohagheghi 3
1 Assistant professor at Shahed university
2 Assistant professor at Allameh Tabatabaei university
3 PhD student of Quran and Hadith Studies at Allameh Tabatabaei university
چکیده [English]

Hatam Ibn Ismaeile Kufie Madani is one of the Sunni narrators in transmission’s chains of Sunni and Shiʼite narrations that retell very Hadiths from Imam Sadiq (Pbuh). Sunny Rijali scholars has introduced Imam Sadiq (Pbuh) as rectors of Hatam and shieh Rijalun enumerate him as companions of Imam and considered his hadiths of him as Musnad. This research by means of descriptive- analytic method intend to answer the question of the Rijali situation of Hatam Ibn Ismaeil and the position of his Musnad’s hadiths from Imam Sadiq (Pbuh). It seems that Hatam has not retold from Imam Sadiq (Pbuh) immediately but in Mursal (cut off) way.
In spite of the correct content of many Hatamʼs hadiths, doubtless some of them are forged or distorted, although it is probable that Hatam forges or distorts the hadiths. In general, it seems that the suitable approach is that we should be cautious in confront with Hatamʼs hadiths from Imam Sadiq (Pbuh) and consider his hadiths as Mursalat.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Imam Sadiq (Pbuh)
  • Hatam Ibn Ismaeil
  • Sanad (Document)
  • Irsal (Cutting off)
  • Forging
  • Distortion
1. ابنا بسطام، عبد الله و حسین؛ طب الائمة علیهم السلام‏؛ به کوشش: محمدمهدی‏ خرسان، چ2، قم: دار الشریف الرضی، 1411 ق.
2. ابن أبی‌الدنیا، عبدالله بن محمد بغدادی؛ مکارم‌ الاخلاق؛ به کوشش: مجدی السیدإبراهیم، قاهره: مکتبة القرآن، بی‌تا.
3. ابن‌حبان، محمد؛ الثقات؛ حیدر آباد هند: مؤسسة الکتب الثقافیة، 1393 ق.
4.ـــــــــــــ؛ صحیح ابن‌حبان؛ به کوشش: شعیب الأرنؤوط، چ2، بی‌جا: مؤسسة الرسالة، 1414 ق.
5. ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی؛ تقریب‌ التهذیب؛ به کوشش: مصطفی عبدالقادرعطا، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1405 ق.
6. ــــــــــــــــــــــــــ؛ تهذیب‌ التهذیب؛ بیروت: دارالفکر، 1404 ق.
7. ــــــــــــــــــــــــــ فتح الباری؛ بیروت: دارالمعرفه، بی‌تا.
8. ابن‌خلّکان، أحمد بن محمد؛ ‏وفیات‌ الاعیان وأنباء أبناء الزمان؛ لبنان: دارالثقافه، بی‌تا.
9. ابن‌داوود حلی، حسن بن علی؛ الرجال؛ نجف: منشورات مطبعة الحیدریة، 1392 ق.
10. ابن‌راهویه، إسحاق؛ مسند ابن راهویه؛ به کوشش: عبدالغفور عبدالحق حسین برد البلوسی، مدینه: مکتبة الإیمان، 1412 ق.
11. ابن‌سعد، محمد بن سعد بن مَنِیع؛ ترجمه: الامام الحسن(ع) من القسم غیر مطبوع من کتاب الطبقات الکبیر؛ قم: مؤسسة آل البیت(ع)، 1416 ق.
12. ـــــــــــــــــــ؛ الطبقات ‌الکبری؛ بیروت: دارصادر، بی‌تا.
13. ابن‌کثیر دمشقی، ابوالفداء إسماعیل بن عمر؛ تفسیر القرآن العظیم؛ به کوشش: محمدحسین شمس الدین، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1419 ق.
14. ابن‌ماجة، محمد بن یزید القزوینی؛ السنن؛ به کوشش: محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت: دار الفکر، بی‌تا.
15. أبوداوود، سلیمان بن الأشعث السجستانی؛ السنن؛ به کوشش: سعیدمحمد اللحام، بیروت: دارالفکر، 1410ق.
16. بخاری، محمد بن اسماعیل؛ التاریخ‌ الکبیر؛ دیاربکر: المکتبة الإسلامیة، بی‌تا.
17. ــــــــــــــــــــ؛ خلق أفعال العباد؛ بیروت: مؤسسة الرسالة، 1404 ق.
18. ــــــــــــــــــــ؛ صحیح البخاری؛ بیروت: دارالفکر، 1401 ق.
19. برقی، احمد بن محمد؛ المحاسن؛ چ۲، قم: دارالکتب الاسلامیة، 1371 ق.
20. ــــــــــــــــ؛ رجال برقی؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1342 ق.
21. بیهقی‏، أحمد بن الحسین؛ السنن‌الکبری؛ بی‌جا: دارالفکر، بی‌تا.
22. ـــــــــ؛ معرفة السنن و الاثار؛ به کوشش: سید حسن کسروی، بیروت: دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
23. ترمذی، محمد بن عیسی؛ السنن؛ به کوشش: عبد الوهاب عبد اللطیف، بیروت: دارالفکر، 1403 ق.
24. جعفریان، رسول؛ حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(ع)؛ چ۱۰، قم: انصاریان، 1386 ش.
25. حاکم نیشابوری، محمد بن عبد الله؛ المستدرک علی الصحیحین؛ تحقیق: یوسف عبدالرحمن المرعشلی، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
26. حموی، شهاب الدین یاقوت بن عبدالله؛ معجم ‌البلدان؛ چ2، بیروت: دارصادر، 1995 م.
27. خضری و دیگران، سید احمد رضا؛ تاریخ تشیع؛ تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1393 ش.
28. خلف‌باجی، ابن أیوب سلیمان بن خلف؛ التعدیل و التجریح؛ مراکش: وزارة الأوقاف و الشؤون الإسلامیة، بی‌تا.
29. خویی، ابوالقاسم؛ معجم رجال‌الحدیث و تفصیل طبقات‌‌الرواة؛ چ۵، تهران: نشر ثقافة الاسلام، 1413 ق.
30. دارقطنی، علی بن عمر؛ السنن؛ بیروت: دار الکتب العلمیه، 1417 ق.
31. دارمی، عبدالله بن الرحمن؛ سنن ‌الدارمی؛ دمشق: مطبعة الحدیثة، 1349 ق.
32. ذهبی، شمس‌الدین محمد بن احمد؛ تاریخ ‌الاسلام؛ بیروت: دارالکتاب العربی، 1407 ق.
33. ـــــــــــــــــــ؛ تذکرة الحفاظ؛ بیروت: دارإحیاء التراث العربی، بی‌تا.
34. ـــــــــــــــــــ؛ سیر أعلام‌ النبلاء؛ بیروت: مؤسسة الرسالة، 1413 ق.
35. ـــــــــــــــــــ؛ میزان ‌الاعتدال؛ تحقیق: علی ‌محمد البجاوی، بیروت: دارالمعرفة، 1382 ق.
36. رازی، ابن ابی‌حاتم؛ الجرح و التعدیل؛ بیروت: دارإحیاء التراث العربی، 1371 ق.
37. راوندی، قطب الدین؛ الخرائج و الجرائح‏؛ قم: مؤسسه امام مهدی(عج)، 1409 ق.
38. سبحانی، جعفر؛ کلیات فی علم الرجال‏؛ قم: مرکز مدیریت ‏حوزه علمیه، 1410 ق.
39. ــــــــــــ؛ مصادر فقه الاسلامی و منابعه؛ بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
40. شافعی، محمد بن ادریس؛ المسند؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
41. شهرستانی، سیدعلی؛ وضوء النبی(ص)؛ قم: انتشارات ستاره، 1420 ق.
42. صدوق، ابوجعفر محمد بن علی؛ معانی الاخبار؛ به کوشش: علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی‏، 1404ق.
43. ـــــــــــــــــــ؛ من لا یحضره الفقیه؛ به کوشش: علی اکبر غفاری، قم‏: دفتر انتشارات اسلامی‏‏، 1413ق.
44. صفار، محمد بن حسن‏؛ بصائرالدرجات فی فضائل آل محمّد(ص)؛ به کوشش: محسن ‏کوچه‌باغی، قم: مکتبة آیةالله المرعشی النجفی‏، 1404 ق.
45. صفدی، صلاح الدین خلیل بن أیبک بن عبدالله؛ الوافی بالوفیات؛ بیروت: داراحیاء التراث، 1420 ق.
46. طبرانی، سلیمان بن احمد؛ المعجم الاوسط؛ بی‌جا: دارالحرمین، 1415 ق.
47. ــــــــــــــــــــ؛ المعجم‌ الکبیر؛ به کوشش: حمدی عبدالمجید السلفی، چ2، بی‌جا: دارإحیاء التراث العربی، 1404ق.
48. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر؛ تاریخ ‌الطبری (تاریخ‌ الامم والملوک)؛ بیروت: دارالتراث، 1378 ق.
49. طوسی، محمد بن حسن؛ الامالی؛ قم: دار الثقافة، 1414 ق.
50. ـــــــــــــــــــ؛ الرجال؛ نجف: انتشارات حیدریه، 1381 ق.
51. ـــــــــــــــــــ؛ تهذیب‌ الاحکام؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1407 ق.
52. ـــــــــــــــــــ؛ ‏‏فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماءالمصنّفین و أصحاب الاصول؛ قم: انتشارات ستاره، 1420ق.
53. عاملی، حسن بن زین الدین؛ منتقی‌ الجمان؛ به کوشش: علی أکبر غفاری، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌تا.
54. عجلی، احمد بن عبدالله؛ معرفة الثقات؛ المدینة المنورة: مکتبةالدار، 1405 ق.
55. قاری، ملاعلی؛ شرح مسند أبی‌حنیفة؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
56. قرشی، باقر شریف؛ حیاة الامام الحسن بن علی(ع)‏؛ بیروت‏: دارالبلاغة‏، 1413 ق.
57. کجوری شیرازی، مهدی؛ الفوائد الرجالیة؛ به کوشش: محمدکاظم رحمان ستایش، بی‌جا: دارالحدیث، 1382ش.
58. کشی، محمد بن عمر؛ رجا‌‌ل‌الکشی؛ مشهد: مؤسسة نشر دانشگاه مشهد، 1409 ق.
59. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ چ۴، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1407 ق.
60. کوفی، ابن أبی‌شیبة عبد الله بن محمد؛ المصنف؛ بیروت: دارالفکر، 1409 ق.
61. مِزِّی‏، جمال‌الدین یوسف؛ تهذیب ‌الکمال؛ به کوشش: بشار عواد معروف، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1406ق.
62. مسعودی، أبوالحسن علی بن حسین؛ مروج‌ الذهب و معادن الجوهر؛ به کوشش: اسعد داغر، چ2، قم: دار الهجرة، 1409 ق.
63. مسلم، مسلم بن حجاج قشیری نیشابوری؛ الصحیح؛ بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
64. مطهری‏، مرتضی؛ سیری در سیره ائمه اطهار(ع)‏؛ چ4، تهران: انتشارات صدرا، 1383 ش.
65. مظفر، محمدحسین؛ الامام الصادق(ع)؛ قم: دفتر نشر اسلامی جامعه مدرسین‏، 1421 ق.
66. معروف‌الحسنی، ‌هاشم؛ سیرة الائمة الاثنی‌عشر(ع)؛ نجف: المکتبة الحیدریة، 1382 ق.
67. مفید، محمد بن محمد؛ الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد؛ به کوشش: مؤسسة آل البیت(ع)‏، قم: انتشارات کنگره شیخ مفید، 1413 ق.
68. نجاشی، احمد بن علی؛ الفهرست‏؛ چ۶، قم: مؤسسة النشرالاسلامی، 1365 ش.
69. نسائی، احمد بن علی؛ السنن؛ بیروت: دارالفکر، 1348 ق.
70. ـــــــــــــــــ؛ الضعفاء و المتروکین؛ بیروت: انتشارات دارالمعرفة، 1406 ق.
71. نیشابوری، عبد الله بن ‌الجارود؛ المنتقی من السنن المسندة؛ به کوشش: عبدالله عمر البارودی، بیروت: دارالجنان و مؤسسة الکتب الثقافیة، 1408 ق.