پیدایش، سیر تطوّر و تداوم اخباری‌گری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی دانشگاه تهران

2 دانش آموخته دکتری دانشگاه تهران و استادیار دانشگاه مازندران (نویسنده مسئول)

چکیده

در مقطعی از تاریخ شیعه (قرن دهم و یازدهم قمری)، گروهی ظهور کردند که اندیشه­های خاصی را اشاعه دادند و در حوزة فقه و عقاید، چالش‌هایی را ایجاد کردند و به سبب آن به «اخباریان» موسوم شدند. اخباریان، اندیشه­های خود را ریشه­دار در اصول اصیل اسلام، اعلام می­کنند و عالمان کهن شیعه را هم­سو با خود می­دانند و مخالفان هر اندیشه­ای جز عقاید خویش را مردود می­شمارند. این پژوهش بر آن است که جریان پیدایش، سیر تطور و تداوم اخباریان و اندیشة آنان را با روش توصیفی‌ـ تحلیلی و با استفاده از آثار خود اخباریان، به دست آورد.
اندیشة اخباری­گری از زمان پیدایش تا زمان معاصر، شش دورة: پیدایش، إحیا به همراه افراط، اعتدال، افراط مجدّد، افول و شکل­گیری اخباری­گری نوین را به خود دیده است. اخباری­گری به معنای گرایش هرچه بیشترِ به اخبار، در عصر غیبت، در زمان شیخ صدوق (م. 381 ق) شکل گرفت؛ ولی با اصطلاح مشخّص امروزی آن، از قرن 11 هجری و با ظهور محمدامین استرآبادی (م. 1036 ق) احیا شد و پس از فراز و نشیب­هایی در زمان وحید بهبهانی (م. 1205 ق) رو به افول نهاد؛ ولی با وجود افول، هنوز روحیّة اخباری­گری کم و بیش، زنده است و حتّی در برخی از اصولیان نیز به چشم می­خورد. این مکتب، پس از افول، در قالبها و شکلهای دیگری نمود یافت و رسوباتی از خود بر جای نهاد و اخباری­گری نوینی را شکل داد. احتیاط­گرایی، احیای برخی مباحث کلامی برخاسته از نگاه محدود و تنش­زا و رواج کتاب‌هایی چون طبّ القرآن، از جمله نشانه­ها و ویژگی‌های این «نواخباری­گری» است. در این میان، عواملی مانند حضور غالب و یا مطرح اخباریان در حوزه­های علمیّه، تألیف کتب مرجع و منبع، تنوّع آثار در قلمروهای گوناگون دانش اسلامی، هم­خوانی تفکّر اخباری با مذاق عامیانة مذهبی، در تداوم آشکار و پنهان اخباری­گری اثرگذار بوده­اند.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Origin, growth and continuity of Akhbaryyah

نویسندگان [English]

  • Ghasim Faiz 1
  • Mohammad Sharifi 2
1 Associate professor at university of Tehran
2 Ph.D. Graduate at university of Tehran, professor assistant at university of Mazandaran
چکیده [English]

Akhbaryyah is the name of a religious movement which dominated over the Shiite ideology from 9th to 11th centuries. In different fields of religious sciences, they held challenging beliefs especially in the matter of faith and jurisprudence. They rejected all other forms of beliefs and consider their beliefs as pure Islamic beliefs.
They also attribute Shiite greate mediaeval scholars to themselves. This paper is an attempt to study the origin, growth and continuity of this movement descriptively and analytically. This movement can be divided into six period; the course of first manifestation, extremism, moderation,decline and revival. Akhbaryyah with reference to a group which consider a very important role to hadith in Islamic sciences was established in the era of Sheikh Sadugh(d.381A.H) but this movement in the era of Mohammad Amin Astrabadi (d.1036 A.H) renewed.The decline of
this movement occurred in the rea of Vahid Bihbahani (d.1205A.H). The school of akhbaryyah after its decline transformed into new Akhbaryyah. Its outstanding characteristics are as below: Ihtiate (in jurisprudence) theology discussions, books with the title " Tib al-quran" (a medical book according to the quranic teachings).
Compilation of collections of hadith, writing in the different fields of Islamic sciences and adaptability of their beliefs with populace are the most important factors which caused its continuity.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Akhbaryyah
  • new akhbaryyah
  • growth
  • history
  • traditionalist
  • Mohammad Amin Astrabadi
  1.  ـ قرآن کریم.

    1. آقابزرگ تهرانی، محمد محسن؛ الذریعة الی تصانیف الشیعة؛ قم: انتشارات اسماعیلیان، بی­تا.

    2. آل سید غفور، سید محسن؛ جایگاه سیاسی عالم دینی در دو مکتب اخباری و اصولی؛ قم: بوستان کتاب، 1385 ش.

    3. آل عمران، فرج؛ الاصولیون و الاخباریون فرقة واحدة؛ نجف: المطبعة الحیدریة، 1376 ق.

    4. آل قاسم، عدنان فرحان؛ تطوّر حرکة الاجتهاد عند الشیعة الامامیة؛ بیروت: دار الهادی، 1425 ق.

    5. ابن صلاح، عثمان بن عبدالرحمن؛ مقدمة ابن الصلاح؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، 1374 ق.

    6. ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله؛ الاستیعاب فی معرفة الاصحاب؛ بیروت: دار الجیل، 1412 ق.

    7. ابن عربی، محمد بن علی؛ الفتوحات المکّیة؛ بیروت: دار صادر، بی­تا.

    8. ابن فارس، احمد؛ معجم مقاییس اللغة‏؛ تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، قم‏: مکتب الاعلام الاسلامی‏، بی­تا.

    9. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر؛ البدایة و النهایة؛ به کوشش: علی شیری، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1365 ق.

    10. ابن منظور، محمد بن مکرم؛ لسان العرب؛ بیروت: دار صادر، 1414 ق.

    11. ابن ندیم، محمد بن اسحاق؛ الفهرست؛ به کوشش: محمّدرضا تجدّد، تهران: بی­نا، 1347 ش.

    12. استرآبادى، محمّدامین؛ الفوائد المدنیّة؛ قم: دار النشر لأهل البیت، ۱۳۶۳ ش.

    13. ــــــــ؛ دانش‌نامة شاهی؛ مخطوط، محلّ نگهداری: قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، بی­تا.

    14. افندى اصفهانى، میرزا عبد الله؛ ریاض العلماء و حیاض الفضلاء؛ تحقیق: سیّد احمد حسینى، قم: مطبعة الخیام، ۱۴۰۱ ق.

    15. امین، حسن؛ دائرة ‏المعارف الاسلامیّة الشیعیّة؛ دمشق: دار التعاریف للمطبوعات، ۱۴۱۲ ق.

    16. امین، سیدمحسن؛ أعیان الشّیعة؛ تحقیق: سیّدحسن امین، بیروت: دار التعارف، ۱۴۱۸ ق.

    17. انصاری، مرتضی؛ فرائد الاصول؛ قم: لجنة تراث الشیخ الأنصاری، ۱۴۱۹ ق.

    18. ایجی، عضدالدّین عبدالرحمن ­بن ­احمد؛ المواقف؛ بیروت: دار الجیل، 1374 ق.

    19. ایزدی مبارکه، کامران؛ «اصطلاح اخباری در سیر تحوّل مفهومی»؛ مجله حدیث‌پژوهی، شماره 3، 1389 ش.

    20. بحرانی، یوسف بن احمد؛ الحدائق الناضرة؛ تحقیق: محمدتقی ایروانى و سید عبد الرزاق مقرم‌، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌، ۱۴۰۵ ق‌.

    21. ــــــــ؛ الدّرر النجفیة من الملتقطات الیوسفیة؛ تحقیق: گروه پژوهش دار المصطفی لإحیاء التراث‌، بیروت: دار المصطفی لإحیاء التراث‌، ۱۴۲۳ ق.

    22. ــــــــ؛ لؤلؤة البحرین‌؛ به‌ کوشش‌: محمدصادق ‌بحرالعلوم، قم: مؤسسة آل‌ البیت (ع)‌، بی­تا.

    23. بحر العلوم، سید محمّد؛ الاخباریة: اصولها و تطوّرها؛ بیروت: دارالزهراء، 1412 ق.

    24. پاکتچی، احمد؛ تاریخ تفسیر؛ تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، ۱۳۸۴ ش.

    25. تستری (محقق کاظمی)، اسد الله؛ کشف القناع عن وجوه حجّیة الاجماع؛ قم: مؤسّسه آل‏ البیت (ع)، ۱۳۱۷ ق.

    26. تنکابنی، محمد؛، قصص العلماء؛ تهران: بی­نا، 1369 ق.

    27. ثقفی، ابراهیم بن محمد؛ الغارات؛ به کوشش: جلال الدّین محدّث ارموی، بی­جا: چاپخانه بهمن، بی­تا.

    28. الجابری، علی الحسن؛ الفکر السلفی عند الشیعة الاثنی عشریة؛ بیروت: دار إحیاء التراث، 1409 ق.

    29. جرجانی، محمد بن علی؛ کتاب التعریفات؛ تهران: انتشارات ناصر خسرو، بی­تا.

    30. جعفریان، رسول؛ ‎اسئلة یوسفیة: جدال اندیشگی تفکّر شیعه اصولی با اخباری (مکاتبات میریوسف‌ علی استرآبادی و شهید قاضی نورالله شوشتری)؛ تهران: مجلس شورای اسلامی، ‎1388 ش.

    31. ــــــــ؛ دین و سیاست در دورة صفوی؛ قم: انتشارات انصاریان، 1370 ش.

    32. جهانگیری، محسن؛ «آثار مثبت و منفی حرکت اخباریان»؛ مجله تخصصی الهیات و حقوق، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ش27، 1387 ش.

    33. ــــــــ؛ رابطه اجتهاد و اخباری­گری؛ مشهد: انتشارات صبرا، 1388 ش.

    34. جنّاتی، محمّدابراهیم؛ ادوار اجتهاد؛ تهران: انتشارات کیهان، ۱۳۷۲ ش.

    35. حائری، عبدالهادی؛ تشیّع و مشروطیّت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق؛ تهران: امیر کبیر، 1360 ش.

    36. حافظ مزی، یوسف بن عبدالرحمن؛ تهذیب الکمال؛ به کوشش: بشّار عواد معروف، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1363 ق.

    37. حبّ الله، حیدر محمد کامل؛ نظریة السنّة فی الفکر الامامی الشّیعی (التکوّن و الصّیرورة)؛ بیروت: الانتشار العربی، 2006 م.

    38. حر عاملی، محمد بن حسن؛ الفوائد الطّوسیة؛ تحقیق: سیدمهدی لاجوردی، قم: المطبعة العلمیة‌، ۱۴۰۳ ق‌.

    39. حسینى زبیدی، ‏محمد بن محمد بن مرتضی؛ تاج العروس من جواهر القاموس؛ تحقیق: علی‏ شیری، بیروت‏: دار الفکر، بی­تا.

    40. حسینیان، روح الله؛ تاریخ سیاسی تشیّع؛ تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۰ ش.

    41. حکیمی، محمدرضا؛ مکتب تفکیک؛ قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۳ ش.

    42. (علّامه) حلّی، حسن بن یوسف ؛ رجال علامه حلی (خلاصة الاقوال)؛ قم: دارالذخائر، 1411 ق.

    43. ــــــــ؛ نهایة الوصول إلی علم الاُصول؛ تحقیق: ابراهیم بهادری، قم: مؤسّسه امام صادق (ع)، ۱۴۲۶ ق.

    44. خراسانی کرباسی، محمدجعفر بن محمدطاهر؛ «مسائل ایادی سبا» (چاپ شده ضمن مجموعه 25 رساله فارسی، تألیف علامه مجلسی)؛ قم: کتابخانه آیت الله مرعشی، 1412 ق.

    45. خطیب بغدادی، احمد؛ تاریخ بغداد؛ به کوشش: مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1417 ق.

    46. خوانساری، محمدباقر؛ روضات الجنّات فی احوال العلماء و السادات؛ قم: انتشارات اسماعیلیان، بی­تا.

    47. دوانی، علی؛ وحید بهبهانی (آقا محمدباقر بن محمداکمل اصفهانی)؛ تهران: امیر کبیر، 1362 ش.

    48. ذهبی، محمد بن احمد؛ تاریخ الاسلام؛ بیروت: دارالکتاب العربی، 1407 ق.

    49. رازی نجفی، محمّدتقی؛ هدایة المسترشدین؛ تحقیق: مؤسّسة النشر الاسلامی، قم: مؤسّسة النشرالاسلامی، ۱۴۳۰ ق.

    50. ‌ رضانژاد، عزالدین؛ صلاة الجمعة: دراسة فقهیة و تاریخیة؛ قم‌: بی­نا، ۱۴۱۵ ق.

    51. سبحانی، جعفر؛ ؛ مقدمه بر کتاب "لمحات الاصول للامام الخمینی" با عنوان "أصول الفقه نشوؤه و أدواره"؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421ق.

    52. سیّد مرتضی، علی ­ّبن ­الحسین الموسوی؛ رسائل الشریف المرتضی؛ تحقیق: سیداحمد حسینى، قم: دارالقرآن ­الکریم، ۱۴۱۰ ق، «الف».

    53. ــــــــ؛ الشّافی؛ قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1410 ق، «ب».

    54. شهرستانى، ‏محمد بن عبد الکریم؛ الملل و النحل؛ تحقیق: محمد بدران، ‏قم: الشریف الرضی،‏ ‏1364 ش‏.

    55. صالحی، سیدعباس؛ «امتداد اخباری­گری»؛ فصلنامه حوزه، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ش143 و 144، 1386ش.

    56. صالحی‌، عبدالحسین‌؛ مقدمه‌ بر غنیمة المعاد فی‌ شرح‌ الارشاد (موسوعة) برغانی‌؛ تهران: مطبعه احمدی، بی­تا.

    57. صدر حاج سیّد جوادی، احمد و فانى، کامران و خرّمشاهی، بهاء الدین؛ دایرة ‏المعارف تشیّع؛ تهران: حکمت، ۱۳۷۵ ش.

    58. صدر، محمّدباقر؛ المعالم الجدیدة للاصول؛ تهران: مکتبة النجاح، ۱۳۹۵ ق.

    59. صدوق، محمد بن علی بن بابویه قمی؛ اعتقادات الامامیة؛ تهران: انتشارات رضوی، بی­تا.

    60. طباطبایی، سیدمحمد حسین؛ المیزان فى تفسیر القرآن؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417 ق.

    61. طوسی، محمد بن الحسن؛ العدة فى اصول الفقه؛ تحقیق: محمدرضا انصاری، قم: بی­نا، 1376 ش.

    62. عابدی شاهرودی، علی؛ «تشریح و نقد مسلک اخباری»؛ کیهان اندیشه، ش32، 1369 ش.

    63. عاملی، حسن­ بن ­زین الدّین؛ معالم الدین و ملاذ المجتهدین؛ قم: مؤسسة النشر الاسلامی، بی­تا.

    64. عاملی، سید نورالدین؛ الشواهد المکّیة فی دحض الفوائد المدنیّة؛ تحقیق: رحمت‌الله رحمتی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1429 ق.

    65. الغراوی، محمّد عبدالحسین محسن؛ مصادر الاستنباط بین الاصولیین و الاخباریین؛ قم: مکتب الاعلام الإسلامی، ۱۴۱۳ ق.

    66. فتحی، علی اشرف؛ «مشهد؛ حاشیه‌نشین مقتدر»؛ خبرنامه شهروند امروز، ش ۶۷، 1387 ش.

    67. فخر رازی، محمد بن عمر؛ المحصول؛ بیروت: مؤسسة الرسالة، 1369 ق.

    68. فراهیدی، خلیل بن احمد؛ کتاب العین؛ قم‏: نشر هجرت، ‏۱۴۱۰ ق‌.

    69. الفضلی، عبد الهادی؛ تاریخ التّشریع الاسلامی؛ قم: مؤسّسة دار الکتاب الإسلامی، ۱۴۱۴ ق.

    70. فیض‌ کاشانی‌، ملامحسن؛ الحقّ ­المبین فی تحقیق کیفیة التّفقّه فی الدین؛ تصحیح: جلال‌ الدّین‌ محدّث ارموی، تهران: دانشگاه تهران، 1349 ش.

    71. ــــــــ؛ قرّة العیون ­فی ­أعزّ الفنون؛ تحقیق: حسن قاسمی، تهران: مدرسه عالی شهید مطهری،  ١٣٨٧ ش.

    72. قاری، ملاعلی؛ شرحِ شرح نخبة الفکر فی مصطلح اهل الاثر؛ بیروت: دار الأرقم، بی­تا.

    73. قاضی عیاض، عیاض بن موسی، الشفا بتعریف حقوق المصطفی، بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر، 1366 ق.

    74. قزوینی‌ رازی، عبدالجلیل؛ النّقض؛ به‌ کوشش:‌ جلال‌ الدّین‌ محدّث‌ ارموی، تهران: بی­نا، ۱۳۳۱ ق‌.

    75. قیصری، احسان‌؛ «اخباریان»؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایرة ‏المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۴ ش.

    76. کرکی عاملی، حسین؛ هدایة الابرار إلى طریق الائمّة الاطهار؛ تصحیح: رؤوف جمال ‏الدّین، نجف: بی­نا، ۱۳۹۶ ق.

    77. کشمیری‌، محمدعلی؛ نجوم‌ السّماء؛ بی­جا: چاپخانه جعفری‌، ۱۳۰۳ ق‌.

    78. گرجی، ابو القاسم؛ تاریخ فقه و فقهاء؛ تهران: سمت، ۱۳۷۷ ش.

    79. گلیو، رابرت؛ «پژوهش‌های جدید غربیان درباره تاریخ مذهبی ایران عصر صفوی»؛ کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، سال ششم، شماره 68، 1382 ش.

    80. مادلونگ، ویلفرد؛ «فرقه­های اسلامی»؛ ترجمه: ابوالقاسم سری، تهران: انتشارات اساطیر، 1377 ش.

    81. مامقانی‌، عبدالله‌؛ تنقیح‌ المقال فی علم الرجال‌؛ نجف: بی­نا، ۱۳۵۰ ق‌.

    82. مجلسی، محمّدتقی؛ لوامع صاحب قرانی؛ قم: کتابفروشی اسماعیلیان، 1414 ق.

    83. محسنى، سیّد میرآقا؛ نقدی بر اخباری­گری؛ قم: دار النشر اسلام، ۱۳۷۱ ش.

    84. مدرّس‌ تبریزی، محمدعلی؛ ریحانة الادب‌؛ قم: انتشارات خیّام، ۱۳۷۴ ق.

    85. مدرّسی طباطبایی، حسین؛ مقدمه­ای بر فقه شیعه؛ ترجمه: محمد آصف فکرت، مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، 1368 ش.

    86. مدنى، علی‌خان بن احمد؛ الطراز الاول و الکناز لما علیه من لغة العرب المعول؛ مشهد: موسسة آل البیت (ع) لاحیاء التراث‏، 1384 ش.

    87. مدیر شانه­چی، کاظم؛ علم الحدیث و درایة الحدیث؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1376 ش.

    88. مطهّری، مرتضی؛ اسلام و مقتضیات زمان؛ تهران: انتشارات صدرا، 1365 ش.

    89. ــــــــ؛ تعلیم و تربیت در اسلام؛ تهران: انتشارات صدرا، 1367 ش.

    90. ــــــــ؛ ده گفتار؛ تهران: انتشارات صدرا، 1368 ش.

    91. ــــــــ؛ مجموعه ‏آثار استاد شهید مطهری؛ تهران: انتشارات صدرا، 1375 ش.

    92. مفید، محمد بن محمد بن نعمان؛ أوائل المقالات؛ ‏قم: کنگره شیخ مفید، ‏1413 ق‏.

    93. ــــــــ؛ الجمل؛ قم: مکتبة الداوری، 1377 ق.

    94. مکارم شیرازی، ناصر؛ دائرة المعارف فقه مقارن؛ قم: مدرسة الامام علی بن ابی‌طالب (ع)، 1385 ش.

    95. موحّدی، محمدعلی؛ «شیوه­های ارزیابی حدیث نزد اخباریان و تطبیق آن با دیدگاه اصولیان»؛ رسالة دکتری، رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه تهران، 1382 ش.

    96. نجاشی، احمد بن علی؛ رجال النجاشی؛ قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1373 ش.

    97. نفیسی‌، سعید؛ تاریخ‌ اجتماعی‌ و سیاسی‌ ایران‌ در دوره معاصر؛ تهران: انتشارات بنیاد، ۱۳۳۵ ش‌.

    98. نکونام، محمد رضا؛ اخباری و اصولی چه می­گویند؟؛ قم: ظهور شفق، 1385 ش.

    99. نوری، میرزاحسین؛ مستدرک الوسائل؛ تحقیق: مؤسّسة آل البیت، قم: مؤسّسة آل البیت، ۱۴۱۵ ق.

    100. الویری، محسن؛ «نواخباری­گری؛ توهّم یا واقعیت؟»؛ مجلهپگاه حوزه، ش187، 1385 ش.

    101. هاشمی شاهرودی، سیدمحمود؛ فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع)؛ تهران: انتشارات مؤسّسه دائرة المعارف فقه اسلامی، 1387 ش.

    102. Hamid Algar,"Fayz-e Kas'ani", Encyclopaedia Iranica, ed. Ehsan Yarshater’ London: Routedge Kegan Paul’ 1985.

    103. Kohlberg, E. "Aspects of Akhbari Thought in the Seventeenth and Eighteenth Centuries", in: Eighteenth-century Renewal and Reform in Islam, Ed. N. Levtzion & J. O. Voll, Syracuse (USA) : Syracuse University Press, 1987.

    1. 104.  ــــــــ  "Astarabadi", Edited by P. J. Bearman, Th. Bianquis &…. , Encyclopædia of Islam, 2nd Edition, Leiden: E. J. Brill, 1960–2005.