بازسازی تعاملات پیامبر اکرم(ص) با اهل کتاب بر پایه تاریخ‌گذاری و مخاطب‌شناسی سوره قلم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکتری، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

2 استادیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

10.30512/kq.2024.21707.3898

چکیده

هدف: هدف مقاله حاضر شناسایی مخاطبان سوره قلم و تاریخ‌گذاری این سوره است و در راستای تحقق این هدف به دلیل عدم اشاره معنادار منابع تفسیری و روایی به شناسایی مخاطب، با در پیش گرفتن روشی که داده‌های خود را از طریق تکیه بر متن به دست می‌آورد، به فرضیه‌سازی می‌پردازد.
روش پژوهش: این روش که در تفاسیر گذشته به شکل پراکنده و در تحقیقات معاصر به صورت مدون مورد توجه قرار گرفته، روش بازسازی تاریخی مبتنی بر متن است.
یافته‌ها: یافته‌های این پژوهش نشان داد که مفاهیمی چون تکذیب، مداهنه، اتهام جنون، و دعوت به صبر، با شرایط آغازین دعوت پیامبر سازگار نیست. این مفاهیم زمانی معنا پیدا می‌کنند که دعوت علنی شده و مخالفت‌ها شدت یافته باشد. علاوه بر آن با استناد به فهرست‌های نزول روایی و تحلیل‌ مفسران نزول سوره قلم در سال‌های پنجم تا دهم بعثت پیشنهاد می‌شود. در راستای تاریخگذاری این سوره، مسئله گسست یا پیوستگی نزول آیات نیز مطرح شد. تحلیل سیاق، موسیقی آوایی آیات، و نبود شواهد معتبر، گسست نزول این سوره را رد و وحدت ساختاری و محتوایی سوره، نزول پیوسته آن را تأیید می‌کند. از دیگر یافته های این پژوهش شناسایی مخاطب سوره قلم است که طی آن برخلاف دیدگاه رایج که مشرکان مکه را تنها مخاطبان سوره می‌داند، شواهدی از حضور یهودیان - به‌ویژه از فرقه ناموسیان - در مکه ارائه می‌شود. این شواهد شامل اشاره به داستان «صاحب الحوت» و «اصحاب الجنة»، واژگان مرتبط با کتابت و بینامتنیت داستان «صاحب الحوت» با کتاب یونس نبی در عهد عتیق است. 
نتیجه‌گیری: مقاله حاضر با رد دیدگاه‌های سنتی درباره زمان نزول و مخاطبان سوره قلم، نشان می‌دهد که این سوره در دوران میانی تا پایانی مکی و در شرایط تنش‌آلود میان پیامبر و مخالفان نازل شده است. همچنین، مخاطبان آن تنها مشرکان نیستند، بلکه گروهی از اهل کتاب نیز در دایره خطاب قرار دارند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Prophet's first interactions with the People of the Book based on the dating and audience of Surah Qalam

نویسندگان [English]

  • Elham aqadoosti 1
  • amir ahmadnezhad 2
1 PhD graduate, Department of Quranic Sciences and Hadith, Faculty of Theology and Islamic Studies, University of Isfahan, Isfahan, Iran.
2 Assistant Professor, Department of Quranic Sciences and Hadith, Faculty of Theology and Islamic Studies, University of Isfahan, Isfahan, Iran.
چکیده [English]

Although the dating of Surah Qalam indicates differences among the commentators who consider it Meccan or Meccan-Madani, there is almost no difference between them about the audience of this surah. Everyone agrees on the issue that the audience of this surah are the polytheists of Mecca. They even consider the revelation of the verses that introduce exceptions and civility to be related to the polytheists of Mecca. Meanwhile, the collection of words in the field of literature, as well as the reference to the two stories of "Ashab al-Jannah" and "Saheb Al-Hout", which are related to the People of the Book, indicate the presence of another group of audience alongside the polytheists of Mecca. Using the method of historical reconstruction, the audience analysis of Surah Qalam provides information about the audience of this Surah, which has been neglected by commentators and Quran scholars. The findings of this research indicate that Jews from the Namousian sect werr present next to the polytheists of Mecca as the secondary audience of this surah. The words of this surah, which is about writing, the story of the owners of the garden, which refers to the people of the book, the intertextuality of the story of the owner of Al-hout with the Torah, and the consistency of the middle verses of this surah with the People of the Book all confirm the presence of this minority in the first verses of revelation in Mecca, and there are signs of the Prophet's interaction with them.

کلیدواژه‌ها [English]

  • People of the Book
  • Dating
  • surah Qalam
  • Audience studies
  • Jews
  • Historical reconstruction

مراجع

ـ قرآن کریم.
آقادوستی، الهام؛ احمدنژاد، امیر و شکرانی، رضا. (1403). بازسازی فضای دینی حبشه در سال پنجم بعثت با محوریت سوره مریم. تاریخ اسلام و ایران، 33 (4)، پیاپی: 60، 61-35. https://doi.org/10.22051/hii.2024.43647.2789
 آقادوستی، الهام و احمدنژاد، امیر. (1403). رویکرد انتقادی به روش کرونه در مقاله «مشرکان چگونه امرار معاش می‌کردند» با تکیه بر روش بازسازی تاریخی. پژوهش‌های تاریخی. 16(2)، پیاپی: 62، 41-56. https://doi.org/10.22108/jhr.2025.142473.2685
آلوسى، محمود بن عبدالله‏. (1415). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی‏. علی عبدالبارى عطیة (محقق). دار الکتب العلمیة.
ابن‌‏ابى‏‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد. (1419). تفسیر القرآن العظیم. مکتبة نزار مصطفى الباز.
ابن‌اثیر، علی بن محمد. (1385). الکامل فی التاریخ. دار صادر.
ابن الجوزی، عبدالرحمن بن علی. (بی‌تا). المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک. دار الکتب العلمیة.
ابن ضریس، محمد بن ایوب. (1408). فضائل القرآن و ما انزل من القرآن بمکة و ما انزل بالمدینة. غزوه بدیر (محقق). دار الفکر.
ابن‏عاشور، محمد بن طاهر. (1420). تفسیر التحریر و التنویر. مؤسسة التاریخ العربی.
ابن‌‌عطیه‌، عبد الحق بن غالب. (1422). المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز. دار الکتب العلمیة.
ابن‌کثیر، اسماعیل‌ بن عمر. (1419). تفسیر القرآن العظیم. دار الکتب العلمیة.
ابن‌هشام حمیری. (بی‌تا). السیرة النبویة. مکتبة محمد علی صبیح و أولاده.
بغوی، حسین بن مسعود. (1420). تفسیر البغوی. دار إحیاء التراث العربی.
بل، ریچارد. (1382). درآمدی بر تاریخ قرآن. مونتگمری وات (بازنگری و بازنگاری). بهاءالدین خرمشاهی (مترجم). مرکز ترجمه قرآن مجید به زبان‌های خارجی.
بیضاوی، عبدالله بن عمر. (1418). أنوار التنزیل و أسرار التأویل. دار إحیاء التراث العربی.
پاکتچی، احمد. (1391). روش‌شناسی تاریخ. دانشگاه امام صادق(ع).
توفیقی، حسین. (1385). آشنایی با ادیان بزرگ. سمت.
ثعالبی‌، عبد الرحمن ‌بن‌ محمد. (1418). الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن. دار إحیاء التراث العربی.
ثعلبی، احمد بن محمد. (1422). الکشف و البیان فی تفسیر القرآن. دار إحیاء التراث العربی.
جابری، محمد عابد. (2008). فهم القرآن الحکیم؛ التفسیر الواضح حسب ترتیب النزول. مرکز دراسات الوحدة العربیة.
جفری، آرتور. (1372). واژه‌های دخیل در قرآن. فریدون بدره‌ای (مترجم)، توس.
جواد علی. (1422). المفصل فى تاریخ العرب قبل الإسلام. دار الساقی.
دروزه، محمد عزه‏. (1421). التفسیر الحدیث: ترتیب السور حسب النزول‏. دار الغرب الإسلامی‏.
دروزه، محمدعزه. (1969م/ 1389ش). تاریخ بنی اسرائیل من أسفارهم. المکتبة العصریة.
دروزه، محمدعزت. (1964/ 1384). عصر النبی و بیئته قبل البعثه. دار الیقظة العربیة.
زمخشرى، محمود بن عمر. (1407). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل‏. دار الکتاب العربی‏.
زیدان، جرجی. (بی‌تا). تاریخ التمدن الاسلامی. بی‌نا.
سید قطب. (1425). فى ظلال القرآن. دار الشروق.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر. (1421). الاتقان فی علوم القرآن. دار الکتب العربی.
شاکر، محمّدکاظم و ابوالفضل خوش منش. (1391). تفسیری تاریخی از یهود بر اساس قرآن کریم. کتاب قیم، 2 (3)، پیاپی: 6، 7-29.
شَلَبی، احمد. (1997). مقارنة بین الادیان (الیهودیه). مکتبة النهضة المصریة.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم. (1368). مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار. مرکز انتشار نسخ خطی.
شیخو، رزق الله بن یوسف بن عبد المسیح. (بی‌تا). النصرانیة و آدابها بین عرب الجاهلیة. بی‌نا.
صادقی تهرانی، محمد. (1406). الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة. مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
 صوله، عبدالله. (2007). الحجاج فی القرآن من خلال أهم خصائص الاسلوبیة. دار الفارابی.
ضیف، شوقی. (1427). تاریخ الأدب العربی. ذوی القربی.
طباطبایى، محمدحسین‏. (1390). المیزان فی تفسیر القرآن‏. مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏.
طبرسى، فضل ‌بن حسن‏. (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن‏. فضل‌‏الله‏ یزدى طباطبایى (مصحح). ناصر خسرو.
طبری، محمد بن جریر. (1422). جامع البیان عن تاویل آی القرآن. دار الهجر.
طبری، محمد بن جریر. (بی‌تا). تاریخ الامم و الملوک. دار التراث.
عرابی، رحا عبدالحمید. (2006). سفر التاریخ الیهودی. دار الأوائل.
عهد جدید. (بی‌تا). ترجمه فارسی. بی‌نا.
عهد عتیق. (بی‌تا). ترجمه فارسی. بی‌نا.
فتاحی زاده، فتحیه؛ ذاکری، مرضیه و بخشعلی سلطانی، حسین. (1395). تبیین تحلیل رابطه متن و مخاطب در پیام‌های قرآن. کتاب قیم، 6(2): پیاپی: 15،  49-72.
فخر رازی، محمد بن عمر. (1420). التفسیر الکبیر. دار إحیاء التراث العربی.
قرطبى، محمد بن احمد. (1364). الجامع لأحکام القرآن‏. ناصر خسرو.
کلباسی اشتری، زهرا. (1397). نظریه نزول پیوسته آیات در سوره‌های قرآن کریم. رساله دکتری. گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه اصفهان.
مانزلو، آلن. (1394). واساخت تاریخ. مجید مرادی سه ده (مترجم). پژوهشکده تاریخ اسلام.
ماوردى، على بن محمد. (بی تا). النکت و العیون‏. سید بن عبدالمقصود عبدالرحیم (محقق). دار الکتب العلمیة.
المرعی، عبد الرحمن. (2015). اهل الکتاب فی القرآن الکریم. الان ناشرون و موزعون.
معرفت، محمدهادى‏. (1382). تاریخ قرآن. سمت.
مقاتل بن سلیمان. (1423). تفسیر مقاتل بن سلیمان. دار إحیاء التراث العربی.
مهروش، فرهنگ. (1383). بنی‌اسرائیل. دائرة المعارف بزرگ اسلامی. مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
نکونام، جعفر. (1385). جستاری در تاریخ‌گذاری قرآن. پژوهش‌نامه قرآن و حدیث، 1 (1)، 25-52.
وات، مونتگمری. (1415). محمد فی مکة. عبدالرحمن عبدالله شیخ (مترجم). الهیئة المصریة العامة للکتب.
واحدی، علی بن احمد. (1411). اسباب نزول القرآن. کمال بسیونی زغلول (محقق). دار الکتب العلمیة.
هَمّو، عبد المجید. (1425). الفرق و المذاهب الیهودیة منذ البدایات. الاوائل.
یعقوبی، احمد بن اسحاق. (بی‌تا). تاریخ الیعقوبی. دار صادر.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 09 خرداد 1403
  • تاریخ بازنگری: 24 آبان 1403
  • تاریخ پذیرش: 27 آبان 1403

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار