تحلیل انتقادی خوانش شحرور از مفهوم اسلام و ارکان آن در قرآن کریم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

2 دانشیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

10.30512/kq.2025.21640.3882

چکیده

هدف: این پژوهش به تحلیل انتقادی خوانش محمد شحرور از مفهوم «اسلام» در قرآن کریم و ارکان آن می‌پردازد. وی به عنوان یکی از نظریه‌پردازان رویکرد قرآن‌بسندگی، اسلام را دینی فطری می‌داند که قدمت آن به ابتدای ارسال رسولان بازمی‌گردد، آغاز آن از حضرت نوح(ع) و خاتمه آن با حضرت محمد(ص) است. وی ارکان اسلام را سه چیز معرفی می‌کند: ایمان به خدا، ایمان به قیامت و عمل صالح. از نظر او، هر انسانی که به این سه رکن پایبند باشد، مسلمان تلقی می‌شود و اعتقادات و اعمالش نزد خداوند پذیرفته است.
روش پژوهش: این پژوهش در مرحله گردآوری و طبقه‌بندی داده‌ها، با روش تحلیل مضمون به کمک نرم‌افزار MAXQD  و شیوه تحلیل محتوای انتقادی در تجزیه و تحلیل و نقد و بررسی داده‌ها، ضمن تبیین اندیشه شحرور و فهم او از آیات قرآن در باب «اسلام»، کاستی‌ها و نقدهای وارد بر آن و وجوه تمایز دیدگاه او با اندیشه غالب عالمان مسلمان را به صورت تحلیلی‌ـ انتقادی تبیین کرده است. این روش، ترکیبی کیفی است که پراکندگی مباحث شحرور را منسجم می‌کند و تناقضات را آشکار می‌سازد.
یافته‌ها: آنچه در واکاوی گزارش تحلیل مضمون عبارات شحرور ذیل مضمون اسلام و ارکان آن و مسائل پیرامونی حاصل شد، حاکی از تغییر در تعریف «اسلام»، «فطرت» و «عمل صالح» و مغالطه در تسری صفت فطری‌بودن «اسلام» به ارکان آن است. همچنین، در نظریه «ارکان سه‌گانه اسلام»، از حسن فعلی در بُعد عملی غفلت شده و «عمل صالح» به مثابه ماهیت اسلام در نظر گرفته شده است؛ درحالی‌که طبق آیات قرآن و روایات، «عمل صالح» از لوازم اسلام به شمار می‌آید. خلط معنایی میان واژگان «عمل صالح» و «احسان» از نکاتی است که در این نظریه لحاظ نشده است. 
نتیجه‌گیری: خوانش شحرور از اسلام و ارکان آن، گرچه تلاشی برای جهانی‌سازی دین است، اما با کاستی‌های جدی روبرو است. این دیدگاه، با تغییر تعریف اسلام به دینی فراادیانی و فطری، به پلورالیزم دینی منجر می‌شود که با آیات قرآن و روایات تعارض دارد. غفلت از مراتب اسلام و ایمان و درنظرگرفتن عمل صالح به عنوان ماهیت (نه لازمه) اسلام، موجب تفسیر به رأی و تهی‌سازی دین از شرعیات می‌گردد. گرچه نظریه شحرور عرصه‌ای برای اسلامی نو فراهم می‌کند، اما فاقد استحکام قرآنی است و نیاز به بازنگری دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Critical Analysis of Shahrur's Reading of the Concept of Islam and Its Pillars in the Holy Quran

نویسندگان [English]

  • mahdie sadat zorriezahra 1
  • Kavus ruhi barandagh 2
1 PhD student, Department of Quranic Sciences and Hadith, Faculty of Humanities, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
2 Associate Professor, Department of Quranic Sciences and Hadith, Faculty of Humanities, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Muhammad Shahrur, a prominent figure in the contemporary Quran-sufficiency approach, posits that, according to Quranic verses, "Islam" is an innate religion with origins dating back to the first prophets, beginning with Noah (peace be upon him) and culminating with Muhammad (peace be upon him). He identifies three primary pillars of Islam: belief in God, belief in the Day of Judgment, and righteous deeds. Accordingly, all the individuals adhering to these three pillars are considered Muslims. Also, from the Quran’s perspective, their beliefs are accepted by God, and their actions are rewarded. In the data collection and classification phase, this study employs thematic analysis using the MAXQDA software and critical content analysis for data evaluation and criticism. It elucidates Shahrur’s thought and his interpretation of the Quranic verses concerning "Islam", while critically analyzing its shortcomings and distinctions from the prevailing views of Muslim scholars. The thematic analysis of Shahrur’s statements under the theme of Islam, its pillars, and related issues reveals a redefinition of Islam, fitrah (innate disposition), and righteous deeds, along with a fallacy in extending the innate nature of Islam to its pillars. Furthermore, in the theory of the "three pillars of Islam", the practical dimension overlooks divine acceptance (husn fi’li), and righteous deeds are treated as the essence of Islam. However, according to Quranic verses and hadiths, righteous deeds are a requisite of Islam. The conflation of the terms "righteous deeds" and "ihsan" (beneficence) is another aspect not addressed in this theory.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islam
  • Pillars of islam
  • Quranic interpretation
  • Contemporary reading
  • Shahrur
ـ قرآن کریم.
 ابن فارس، احمد بن فارس. (1404). معجم مقاییس اللغة. مکتب الإعلام الإسلامی.
ابو عوانه، یعقوب بن اسحاق. (1429). مسند أبی عوانة. دار المعرفة.
بحرالعلوم، محمدمهدی. (1418). رساله سیر و سلوک منسوب به بحر العلوم. علامه طباطبایی.
بحرانی، هاشم بن سلیمان. (۱۴۱۵). البرهان فی تفسیر القرآن. مؤسسة البعثة.
برقی، احمد بن محمد. (1371). المحاسن. تصحیح محدث ارموی، جلال‌الدین. دار الکتب الإسلامیة.
جوادی آملی، عبدالله. (1387). تفسیر تسنیم. اسراء.
حسن زاده، آملی. (1378). ممد الهمم در شرح فصوص الحکم. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
حسین‌زاده، محمد. (1390). نگاهی معرفت‌شناختی به وحی، الهام، تجربه دینی و عرفانی و فطرت. مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
حر عاملی، محمد بن حسن. (1409). تفصیل وسائل الشیعة. مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث.
خادمی، عین الله و علیزاده، عبد الله. (1389). چیستی ایمان و رابطه آن با اسلام از دیدگاه خواجه طوسی. پژوهشنامه فلسفه دین، 8 (2)، پیاپی: 16، 127-147.
خریبی، ابراهیم. (بی‌تا). التفکیر و التغییر، بی‌نا.
خلیل بن احمد. (1409). العین. مؤسسة دار الهجرة.
ذاکری، محمد اسحاق. (1386). اسلام و ایمان در اندیشه تقریبی علامه شرف الدین عاملی. کوثر معارف، 3 (4)، 83-108.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412). مفردات ألفاظ القرآن. دار الشامیة.
سالدانیا، جانی. (2015). راهنمای کدگذاری برای پژوهشگران کیفی. عبدالله گیویان (مترجم)، انتشارات علمی و فرهنگی.
شاه‌آبادی، محمدعلی. (1380). شذرات المعارف. پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
شاه‌آبادی، محمدعلی. (1431). رشحات البحار. دار المعارف الحکمیة.
شحرور، محمد. (1996). الإسلام و الإیمان. الأهالی.
شحرور، محمد. (2011). الکتاب و القرآن؛ قراءة معاصرة. الأهالی.
شحرور، محمد. (2014). الإسلام: الأصل و الصورة. الثقافة و النشر و الإعلام.
شحرور، محمد. (2016). الإسلام و الانسان من نتائج القراءة المعاصرة. دارالساقی.
شیخانی، محمد. (2014). الرد القرآنی علی أوهام محمد شحرور فی کتابه الاسلام و الایمان. دار قتیبة.
طباطبایی، سیدمحمد حسین. (1351-1352). المیزان فی تفسیر القرآن. مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
طباطبایی، سیدمحمد حسین. (1378). ترجمه تفسیر المیزان. محمدباقر موسوی (مترجم). دفتر انتشارات اسلامی.
 طبرسی، فضل بن حسن. (1408). مجمع البیان. دار المعرفة.
عابدی جعفری، حسن؛ تسلیمی، محمدسعید؛ فقیهی، ابوالحسن و شیخ زاده، محمد. (1390). تحلیل مضمون و شبکه مضامین: روشی ساده و کارآمد برای تبیین الگوهای موجود در داده‌های کیفی. اندیشه مدیریت راهبردی، 5(2)، 151-198.
فخر رازی، محمد بن عمر. (1411). التفسیر الکبیر. دار الکتب العلمیة.
قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج. (1427). صحیح مسلم. دار إحیاء التراث العربی.
کرنو، هیشام و موهوبی، حسان. (2020). إیمانیات محمد شحرور بین موضوعیة المنهج و فلسفة الطرح. مجلة المعیار، 24 (1)، 209-225.
محیطی اردکان، محمدعلی و سروریان، حمیدرضا. (1399). ارزیابی انتقادی دیدگاه شحرور درباره گستره دین. مطالعات اندیشه معاصر مسلمین، 6 (2)، پیاپی: 12، 263-287.
مصباح یزدی، محمدتقی. (1385). پرسش‌ها و پاسخ‌ها. مؤسسه آموزشی امام خمینی (ره).
مکارم شیرازى، ناصر. (1428). حیله‌هاى شرعى و چاره‌جویى‌هاى صحیح. ابوالقاسم علیان‌نژادى (گردآوری)، مدرسة الامام على بن ابى طالب.
میبدی، رشید الدین ابوالفضل. (۱۳۷۱). کشف الاسرار و عدة الابرار. امیر کبیر.