بازنمایی «علاقه سببیت» مجاز عقلی در گفتمان قرآنی با رویکرد «توانش ‌ارتباطی» هایمز

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، دانشکده علوم قرآنی، آمل، ایران

2 دانشجوی دکتری، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساری، ساری، ایران.

10.30512/kq.2025.21711.3899

چکیده

هدف: زبان از نگرگاه «توانش‌ارتباطیِ» هایمز، ابزار مؤثر جامعه‌شناختی است که ساخت‌های درون‌متنی، مؤلفه‌های اصلی آن را شکل ‌می‌دهد؛ در چنین خوانشی، کنش‌ گفتمانی در مرکز ثقل کارکردهای توانش ‌ارتباطی قرار می‌گیرد. در گستره قرآن‌کریم، گونه‌های زمانی، مکانی، سببی و اشتقاقیِ «مجاز عقلی» در ردیف ساخت‌های زبانی پربسامد بوده که در زایش کارکردهای زبانی نقش مهمی دارند. در این میان، علاقه «سببیت» با حدود 60 آیه با رویکرد حقیقت‌انگاری، نقش یک رفتارِ گفتمانی را برعهده دارد. با توجه به وظیفه‌مندی زبان در‌ بافت فرهنگی-اجتماعی و در پی آن نقد رویکرد ظاهرگرایانه، تفسیر ساختارمند از گونه سببیِ «مجاز عقلی» ضروری به‌نظر می‌رسد.
روش پژوهش: پژوهش حاضر بر آن است با روش توصیفی-تحلیلی و کاربست نظریه «توانش‌ارتباطی» در علاقه سببیت، به این سؤال پاسخ گوید که این کنش زبانی به چه بسامدی از کارکردهای توانش‌ ارتباطی و غنای فکری در تفسیرمی‌پردازد.
یافته‌ها: علاقه سببیت ساختار ادبیِ روشمند با کارکردهای «هشداردهی»، «فرازبانی»، «ترغیبی» و «برجسته‌سازی رفتاری» و... بوده که به اصالت واژگان قرآنی در ارائه مفاهیم عمیق اشاره دارد. مطالعه موردی گونه «علّی-معلولی» در مجاز عقلی، از مفهوم‌سازی آموزه‌های ارزشی، به تناسب بافت فرهنگی-اجتماعی مخاطبان سخن‌ گفته وبا پیش‌بینی متغیرهای گوناگونِ حیات بشری، قابلیت تطبیق با زمانه را داراست. 
نتیجه‌گیری: کاربست «مجازعقلی» با رابطه سببیت در قرآن ‌کریم، مفاهیمی مانند تکامل معرفتی مؤمنان حقیقی، برجسته‌سازی صفت بازدارندگی نماز، تجلی ‌اراده الهی در جمادات، ضرورت قطعی شیطان‌گریزی انسان و... را به‌ ترتیب با کارکردهای زبانیِ «ترغیبی»، «برجسته‌سازی عمل»، «فرازبانی» و «هشداردهی»  کدگشایی نموده‌ است؛ چنین خوانشی در کنش‌های زبانی، نشانگر کمال گفتمان قرآنی در راستای توانش‌ ارتباطی و هدایتی است که به تناسب بافت زبانی و موقعیتی متن نیز اشاره دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Representation of causative relations in logical metonymies within the Quranic discourse: The Hymesian communicative competence approach

نویسندگان [English]

  • sayyedeh fatemeh salimi 1
  • fatemeh hasannejad 2
1 Assistant Professor, Department of Arabic Language, University of Quranic Sciences, College of Sciences of the Qur'an, Amol, Iran
2 PhD student,, Department of Quran and Hadith Sciences, Sar.C., Faculty of liberal arts , Islamic Azad University, Sari, Iran.
چکیده [English]

From the perspective of Hymes's "communicative competence", language is an effective sociological tool where intra-textual structures form its core components. From such a viewpoint, discursive action is central to the functions of communicative competence. Within the expanse of the Holy Quran, temporal, spatial, causative, and derivative forms of "logical metonymy" are among the high-frequency linguistic structures, playing a significant role in generating functions such as persuasion, warning, and lesson-drawing. Among them, the causative relation, with approximately 60 verses, assumes the role of a discursive behavior by adopting a realistic approach. Considering the function of language within the cultural-social context, and consequently, the critique of the externalist approach and the necessity for a structured interpretation of the Holy Quran, the present study aims to answer the question of how frequently this linguistic action engages with the functions of communicative competence and intellectual enrichment in interpretation. For this purpose, the study uses a descriptive-analytical method and the communicative competence theory of causative relations. The findings reveal that causative relation is a systematic literary structure with functions such as warning, metalinguistic, persuasive, and behavioral highlighting, indicating the authenticity of Quranic vocabulary in conveying profound concepts. A case study of the cause-and-effect variety in logical metonymy illustrates the conceptualization of value-based teachings in accordance with the socio-cultural context of the audience, demonstrating adaptability across time by anticipating various variables of human life.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Holy quran
  • Logical metonymy
  • Causative relation
  • Linguistic competence
  • Communicative competence

مراجع

ـ قرآن‌ کریم. (1373). ناصر مکارم ‌شیرازی (مترجم)، مطالعات تاریخ و معارف‌اسلامی.
آلوسى، سیدمحمود. (1415). روح ‌المعانی. دار الکتب ‌العلمیة.
آکماجین، آندرین. (1382). زبان‌شناسی، درآمدی بر زبان و ارتباط. رهنما.
آهی، محمد و فیضی، مریم. (1392). نقش‌های شش‌گانه زبانی در ادبیات تعلیمی با تکیه بر یکی از قصاید سنایی. ادبیات تعلیمی، 5(4)، پیاپی: 20، 187-219.
ابراهیمی، مجتبی. (1393). بررسی إسناد مجازی (مَجاز عقلی) در زبان سعدی متنبّی. پایان‌نامه کارشناسی ‌ارشد، گروه زبان و ادبیات فارسی گرایش ‌تطبیقی، دانشکده ادبیات و علوم ‌انسانی، دانشگاه شهید باهنر کرمان.
ابن‌ابی‌اصبع مصری، عبد العظیم ‌بن عبد الواحد. (1368). بدیع ‌القرآن. علی میرلوحی (مترجم)، بنیاد پژوهش‌های اسلامى.
ابن‏عاشور، محمد بن طاهر. (1420). تفسیر ‌التحریر و التنویر. مؤسسة التاریخ‌ العربی.
ابن‌عربشاه، ابراهیم بن محمد. (1422). الأطول شرح تلخیص مفتاح‌ العلوم. عبد الحمید هنداوی (محقق)، دار الکتب ‌العلمیة.
ابن‌‌فارس، احمد بن فارس، (1404 ). معجم مقاییس اللغة، عبدالسلام محمد هارون (محقق)، مکتب الاعلام الاسلامی‏.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم. (1414). لسان ‌العرب. دار صادر.
ابن‌یعقوب مغربى، احمد بن محمد. (1424). مواهب ‌الفتاح فی شرح تلخیص ‌المفتاح. خلیل ابراهیم ‌خلیل (مصحح)، دار الکتب ‌العلمیة.
ابوعبیده، معمربن مثنی. (1381). مجاز القرآن. فؤاد سزگین (محقق)، مکتبة الخانجی.
احمدی، هادی. (1390). کارکرد مجاز در توانمندی متن قرآن. پایان‌نامه کارشناسی ‌ارشد، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده علوم و تحقیقات ‌اسلامی. دانشگاه بین‌المللی امام‌خمینی(ره).
پیر، هدی؛ اکبری، ناهید و پارسایی، حسین. (1397). تحلیل رویکرد جامعه­شناختی گفتمان دینی حدیقه ‌سنایی بر اساس نظریه توانش‌ گفتمانی دل‌هایمز. بهارستان ‌سخن، 15(4)، پیاپی: 42، 119-143.
پیش‌قدم، رضا و ابراهیمی، شیما. (1401). معرفی «زینتگری زبانی»، رویکردی نوین فراتر از توانش ارتباطی. جستارهای زبانی، 13(1)، پیاپی: 67، 1-27. http://dorl.net/dor/20.1001.1.23223081.1401.13.1.1.4
جوادی ‌آملی، عبدالله. (1380). تسنیم تفسیر قرآن ‌کریم. إسراء.
جوادی ‌آملی، عبدالله. (1387- 1388). آرشیو دروس خارج تفسیر آیت‌الله جوادی‌ آملی. سایت مدرسه فقاهت، مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان.
جوهری، اسماعیل ‌بن حماد. (1376). الصحاح، تاج‌اللغة و صحاح‌ العربیة. احمد عبد عطار الغفور (محقق)، دار العلم للملایین.
حبیبی، فاطمه؛ فتاحی زاده، فتحیه و حق‌بین، فریده . (1400). جستاری در رویکرد علامه طباطبایی به نقش «زبان» در قرآن کریم با محوریت نمودهای گفتاری. کتاب قیم، 11(1)، پیاپی: 24، 25-43. https://doi.org/10.30512/kq.2021.12039.2430
حسینی، جعفر. (1387). أسالیب البیان فی ‌القرآن. بوستان کتاب.
حسینی‌طهرانی، محمدحسین. (1416). نور ملکوت قرآن از قسمت أنوار الملکوت. علامه طباطبایی.
داود، محمد محمد. (1396). واژه‌نامه تفاوت معنایی (کلمات) قرآن ‌کریم. احسان.
راغب ‌اصفهانى، حسین ‌بن محمد. (1374). مفردات الفاظ قرآن. ترجمه و تحقیق غلامرضا خسروی. مرتضوی.
ساجدی، ابوالفضل. (1383). زبان دین و قرآن. مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام‌خمینی(ره).
سرل، جان. (1385). افعال گفتاری. محمدعلی عبداللهی (مترجم)، پژوهشگاه علوم و فرهنگ ‌اسلامی.
سعیدی‌روشن، محمدباقر. (1387). تحلیل زبان قرآن و روش‌شناسی فهم آن. پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌اسلامی.
سیوطی، عبد الرحمن بن ابی ‌‌بکر. (1380). الإتقان فی علوم ‌القرآن. مهدی حائری قزوینی (مترجم)، امیرکبیر.
صیادانی، علی و حیدرپورمرند، یزدان. (2021). واکاوی الگوهای توانش ارتباطی دل‌هایمز در گفتمان اجتماعی نهج‌البلاغه (مطالعه موردی، خطبه‌های نهج‌البلاغه). الجمعیة ‌الایرانیة للغة ‌العربیة وآدابها، 17(3)، پیاپی: 60، 141-160. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.23456361.2021.17.60.6.9
طباطبایى، سیدمحمدحسین. (1374). تفسیر المیزان. ترجمه محمدباقر موسوی، انتشارات اسلامى.
طبرسى، فضل ‌بن حسن. (بی‌تا). تفسیر مجمع‌ البیان. ترجمه سیدهاشم رسولی، فراهانى.
طبرسى، فضل بن حسن. (1375). تفسیر جوامع ‌الجامع. ترجمه محمد واعظ زاده خراسانی، بنیاد پژوهش‌هاى ‌اسلامى.
عابدی سرآسیا، علیرضا. (1394). تکثر معنا در متون دینی. علوم قرآن و حدیث، 47(2)، پیاپی: 95، 164-139. https://doi.org/10.22067/naqhs.v47i2.19241
عباسی‌نیا، سعید و ساجدی، ابوالفضل. (1395). قرآن و زبان انگیزشی. معرفت‌ کلامی، 7(1)، پیاپی: 16، 103-130.
عبدالجلیل، منقور. (1396). مبانی و مباحث معنی‌شناسی در جهان اسلام. ترجمه حسین سیدی، دانشگاه فردوسی.
عرفان، حسن. (1388). ترجمه و شرح جواهر البلاغة. بلاغت.
علی ‌الصغیر، محمدحسین. (1420). مجاز القرآن خصائصه ‌الفنّیة وبلاغته ‌العربیة. دار المؤرخ ‌العربی.
عکبرى، عبدالله بن حسین. (1419). التبیان فی إعراب ‌القرآن. بیت ‌الأفکار الدولیة.
عیوضی، محمد رحیم. (1382). درآمدی بر رویکرد جامعه‌شناختی دین در حوزه دین‌پژوهی. قبسات، 9(1)، پیاپی: 27، 127-140.
کمالی ‌دزفولی، علی. (1354). قانون تفسیر. کتابخانه صدر.
لطفی‌پور ساعدی، کاظم. (1372). درآمدی به سخن‌کاوی. زبانشناسی، 9(1)، پیاپی: 17، 14-28.
محمدرضایی، علیرضا و غلامعلی‌زاده، مهران. (1397). نقش و نقش‌گرایی در بلاغت عربی. دانشگاه تهران.
محمدى بامیانى، غلامعلى. (1422). دروس فی ‌البلاغة (شرح مختصر المعانی للتفتازانی). مؤسسة ‌البلاغ.
مصطفوى، حسن. (1430). التحقیق فى کلمات القرآن ‌الکریم. دار الکتب‌ العلمیة‏.
مطعنی، عبدالعظیم ابراهیم‌ محمد. (1413). خصائص التعبیر القرآنی و سماته‌ البلاغیة. مکتبة الوهبة القاهر.
مطلوب، احمد. (2000). معجم ‌المصطلحات ‌البلاغیه و تطورها. مکتبة لبنان ناشرون.
مطهری، مرتضی. (1384). مجموعه آثار شهید مطهرى(ره). صدرا.
معرفت، محمدهادی. (1388). ‌التمهید فی علوم‌القرآن. ‌التمهید.
مکارم‌شیرازی، ناصر. (1370). تفسیر نمونه. دار الکتب ‌الاسلامیة.
مولایی‌نیا، عزت الله؛ناصح، علی احمد؛ تک‌تبار فیروزجایی، حسین و سلگی، علی. (1398). بررسی و تحلیل صنعت تشخیص در قرآن ‌کریم. پژوهش‌های ادبی ـ قرآنی، 7(4)، پیاپی: 28، 173-199. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.23452234.1398.7.4.7.1
نجفی ایوکی، علی؛ محمودی، فاطمه و صیادی‌نژاد، روح‌الله. (1402). تحلیل گفتمان انتقادی خطبه 108 نهج‌البلاغه بر اساس مربع ایدئولوژیک ون ‌دایک. کتاب قیم، 13(2)، پیاپی: 29، 221-240. https://doi.org/10.30512/kq.2023.19017.3518
نرسیسیانس، امیلیا. (1398). زبان در گستره فرهنگ، مجموعه مقالات انسان‌شناسی زبان‌شناختی. افکارجدید.
هاشمی، احمد. (1383). جواهر ‌البلاغة. ترجمه حسن عرفان، بلاغت.
یاکوبسن، رومان. (1993). النظریة الألسنیّة. ترجمه فاطمة الطبال، المؤسسة الجامعیة.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 10 خرداد 1403
  • تاریخ بازنگری: 15 مهر 1403
  • تاریخ پذیرش: 21 آبان 1403

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار