بررسی تحلیلی خوانش نواندیشان معاصر از مفهوم «سنت تدافع» در قرآن کریم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 . نویسنده مسئول، دانش‌آموخته‌ دکتری، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران. رایانامه:hmomen25@yahoo.com

2 دانشیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران. رایانامه: z_ghasemi62@yahoo.com

چکیده

هدف: در قرآن کریم از سنت‌های مختلفی در حوزه‌های متعددی سخن به میان آمده‌است. نظر به این که سنت‌‌های مطرح شده در قرآن کریم، فراوان بوده، در پژوهش حاضر، تلاش بر آن است که به بررسی  تحلیلی تحولات تاریخی آراء نواندیشان معاصر پیرامون مفهوم یکی از این سنت‌ها با عنوان «سنت تدافع»  که در دو آیه از قرآن کریم با تعبیر صریح «وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ» بدان اشاره شده، پرداخته شود و رابطه‌ میان گفتمان حاکم و تحولات واقع شده در تفسیر عبارت مذکور روشن گردد.
روش پژوهش: نظر به این‌که در پژوهش حاضر، تحلیل محتوا نقش مهم و محوری را ایفا می‌نماید، روش تحقیق منتخب در این نوشتار، یکی از انواع تحلیل محتوا به نام تحلیل گفتمان است که در آن به زمینه‌ تولید متن و خواننده‌ متن و به‌طور طبیعی به خالق متن، توجه اساسی دارد.
 یافته‌ها: سیری پیرامون تفسیر مفسران، حاکی از آن است که اگرچه در طول تاریخ، آراء متنوع و در مواردی، شاذ نسبت به عبارت شریفه ارائه شده است؛ اما خوانش مشترکی که در تمام سده‌ها از عبارت مذکور مطرح شده، خوانشی با محوریت جنگ، برخورد و درگیری با دشمنان است که بیان این مفهوم، با توجه به قرارگرفتن عبارت شریفه در سیاق آیات جنگی، امری طبیعی به نظر می‌رسد. با این حال، در عصر حاضر، برخی نواندیشان مسلمان تلاش نموده‌اند، تلازم مفهومی تدافع را با موضوع برخورد و درگیری کم‌رنگ نموده که آن‌ها را با توجه به دیدگاه‌هایشان می‌توان به دو گروه تقسیم کرد. گروه اول، دلالت داشتن تدافع را بر مفهوم جنگ و درگیری به‌طور کلی نفی نموده و در مقابل، آن را بیانگر دفع از طریق گفتگو و محاجه و نیز، رقابت و مسابقه با دشمنان می‌دانند؛ اما گروه دوم، در عین اثبات این مفاهیم جدید (گفتگو، رقابت و ...)، یکی از اقسام تدافع را همان تدافعی می‌دانند که از طریق جنگ و درگیری با دشمنان محقق می‌گردد.
نتیجه‌گیری: نتایج پژوهش بیانگر این است که شکل‌گیری گفتمان «گفتگوی تمدن‌ها» در تقابل با گفتمان «برخورد تمدن‌ها» در دوران معاصر، سبب شده است تا مفهوم عبارت شریفه از دلالت داشتن بر موضوعی نظامی‌ـ سیاسی، طی سده‌های مختلف، بیش‌تر به موضوعی فرهنگی‌ـ سیاسی، در آراء نواندیشان معاصر تغییر جهت دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

An analytical study of contemporary thinkers' reading of the concept of "Tradition of Tadafo" in the Holy Quran

نویسندگان [English]

  • Seyadeh hanieh Momen 1
  • zahra ghasem nejad 2
1 Corresponding Author, PhD, Department of Quranic Sciences and Hadith, Faculty of Theology and Islamic Studies, Shiraz University, Shiraz, Iran. E-mail: hmomen25@yahoo.com
2 , Department of Quranic Sciences and Hadith, Faculty of Theology and Islamic Studies, Shiraz University, Shiraz, Iran. E-mail: z_ghasemi62@yahoo.com
چکیده [English]

The Holy Qur’an mentions various traditions in various fields. Given that these traditions are numerous, the present study seeks to analyze the historical dynamics in the opinions of contemporary thinkers regarding the concept of defense tradition, mentioned in two verses of the Holy Qur’an worded as “Were it not for Allah’s repelling the people by means of one another”. The study also clarifies the relationship between the dominant discourse and the dynamics in the interpretation of the aforementioned verse. Thus, content analysis plays an important role in the present study. The research method is based on a type of content analysis called discourse analysis, which focuses on the context of the text creation, the reader of the text, and the creator of the text. A review of the commentators' interpretations indicates that, although diverse and sometimes contradictory opinions have been presented regarding the mentioned verse, the common understanding of the verse in all centuries is a focus on war, confrontation, and conflict with enemies, which seems natural given the placement of the verse among war verses. However, in the present era, some Muslim thinkers have tried to reduce the conceptual association of defense with the issue of confrontation and conflict, which can be divided into two groups according to their views. The first group denies that defense implies the concept of war and conflict in general. On the contrary, they consider it to indicate repelling through dialogue and argument, as well as competition with enemies. As for the second group, while proving these new concepts (dialogue, competition, etc.), it considers a type of defense to be done through war and conflict with enemies. The results of the research indicate that the formation of the discourse of "dialogue of civilizations" in contrast to the discourse of "clash of civilizations" in the contemporary era has caused the concept of the Qur’anic verse to shift from denoting a military-political issue to a cultural-political issue in the opinions of contemporary thinkers.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qur’an
  • Tradition of Tadafo
  • War
  • Competition
  • Discourse
ـ قرآن کریم.
ابن عطیه اندلسى، عبدالحق بن غالب. (1422). المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز. ‏دارالکتب العلمیة.
ابن فارس، احمد. (1399). معجم مقاییس اللغة. دار الفکر.
ابن معروف، محمد بن عبد الخالق. (بی‌تا). فرهنگ کنز اللغات. مکتبة المرتضویة.
ابن منظور، محمد بن مکرم. (1414). لسان العرب. دار صادر.
ابن‏خالویه، حسین بن احمد. (1413). اعراب القراءات السبع و عللها. مکتبة الخانجی.
احمدزاده، محمدامیر. (۱۳۹۹). درآمدی بر روش‌شناسی و حوزه‌های مطالعاتی تاریخ فرهنگی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى‏.
اصغری، سمیرا. (1397). الگویی در خوانش قرآن کریم بر پایه تحلیل «بیانٌ» در تفسیر المیزان. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه آیت‌الله حائری میبد.
برغوت، عبدالعزیز. (2011). مفهوما التعارف و التدافع و موقعهما فی الحوار من المنظور الاسلامی. مجلة الفکر الاسلامی المعاصر، 16(2)، 75-104.
بشیر، حسن. (1395). کاربرد تحلیل گفتمان در فهم منابع دینی. دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
بوفلاقه، محمد سیف‌الاسلام. (2021). حوار الحضارات فی منظور ثقافة الإسلامیة ـ الأسس و القواعد. مجلة مقاربات فلسفیه، 8(1)، 95-116.
بیانونی، معاذ بن محمد عبدالله. (2011). سنة التدافع من منظور اسلامی. مجلة الاسلام فی آسیا، 8(1)، 131-156.
تویجری، عبد العزیز بن عثمان. (1428). صراع الحضارات فی المفهوم الاسلامی. دارالشروق.
ثعلبى، احمد بن محمد. (1422). الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی. دار إحیاء التراث العربی.
جندیه، بتول احمد. (1432). على عتبات الحضارة ـ بحث فی السنن وعوامل التخلق والانهیار. دار الملتقى.
جوادی آملی، عبدالله. (1386). تفسیر تسنیم. اسراء.
حسنی زهرانی، خالد بن موسى. (1428). سنة التدافع فی ضوء القرآن الکریم دراسة موضوعیة. جامعة ام القری.
حسینی، خدیجه. (2016). التدافع الحضاری: مفهومه و آلیاته. مجلة الحکمة للدراسات الفلسفیة، 4(1)، 76-86.
دهشیری، محمدرضا. (۱۳۹۲).  اسلام‌هراسی در غرب. الهدی.
دهقانی فارسانی، یونس. (1394). نقش گفتمان در فهم روایات أفضل الأعمال انتظار الفرج. رساله دکترا، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی شهید مطهری، دانشگاه فردوسی مشهد.
دینورى، عبدالله بن محمد. (1424). تفسیر ابن وهب المسمى الواضح فى تفسیر القرآن الکریم. دار الکتب العلمیة.
زمخشرى، محمود. (1407). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل.‏ دار الکتاب العربی.
سلیمی، محمد. (1399). حکمت طنز. صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.
سمرقندى، نصر بن محمد. (1416). تفسیر السمرقندى المسمى بحر العلوم. دار الفکر.
شوقار، ابراهیم. (2007). منهج التدافع فی المجتمع البشری: (قراءة تحلیلیة فی أصول الصراع). مجلة دراسات دعویة، 4(2)، پیاپی: 14، 49-75.
صدر، محمدباقر و موسوی اصفهانی، جمال الدین. (۱۳۸۱). سنت‌های تاریخ در قرآن. تفاهم.
عترت دوست، محمد. (1400). کاربست روش تحلیل گفتمان در راستای فهم نصوص دینی و زمینه‌های صدور آن. مطالعات قرآن و حدیث، 14( 2)، پیاپی: 28، 159-185.
عضدانلو، حمید. (1375). درآمدی بر گفتمان یا گفتمانی درباره گفتمان. اطلاعات سیاسی اقتصادی، 11(1)، 47-52.
عماره، محمد. (۱۹۹۸). الحضارات العالمیة تدافع؟... أم صراع؟. نهضة مصر.
عیسی‌ زاده، عباس و شرف‌الدین، سیدحسین. (1395). نظریه برخورد تمدن‌ها؛ چارچوب مفهومی درک اسلام‌هراسی. غرب‌شناسی بنیادی، 7(2)، 37-62.
غرباوی، حسن حمید عبید. (2007). الحوار فی الفکر الإسلامی ضرورة شرعیة وإنسانیة. سر من رأی، 3(1)، پیاپی: 7، 58-81.
فراهیدى، خلیل بن احمد. (1409 ). کتاب العین.  هجرت.
فرجامی، اعظم. (1389). روش‌شناسی تفسیر ابن عطیه. پژوهشنامه علوم و معارف قرآن کریم، 3(2)، پیاپی: 7، 133-152
فیومی، احمد بن محمد. ( ۱۴۲۸). المصباح المنیر. المکتبة العصریة.
قرضاوی، یوسف. (1421). المسلمون و العولمة. الاسلامیة.
قرطبى، محمد بن احمد. (1364). الجامع لأحکام القرآن. ناصر خسرو.
لیثی، مدحت ماهر، (2010). من المفاهیم الحضاریة فی العلاقات بین الأمم: التعددیة و التعارف و الحوار و التدافع و الإنسان. المسلم المعاصر.
ماتریدى، محمد بن محمد. (1426). تأویلات أهل السنة (تفسیر الماتریدى). دار الکتب العلمیة.
ماوردى، على بن محمد. (بی‌تا). النکت و العیون تفسیر الماوردى. دار الکتب العلمیة.
مجتبی‌زاده، علی و لیالی، محمد علی. ( 1393). جریان شناسی سیاسی. دفتر نشر معارف.
مرقاتی، طه. (1382). جهان‌شمولی اسلام و جهانی‌سازی. مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
مصطفوى، حسن. (1368). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‏. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مقاتل بن سلیمان. (1424). تفسیر مقاتل بن سلیمان. احمد فرید (محقق)، دار الکتب العلمیة.
منتظرقائم، مهدی و یادگاری، محمد حسن. (1395). ارائه مدل مفهومی‌ـ نظری خوانش رتوریک انتقادی. جامعه، فرهنگ و رسانه، 5(1)، پیاپی: 18، 9-20.
میری، محمدعلی و صادقی، محمدمهدی. (1396). تأثیرات سیاسی نظریه برخورد تمدن‌ها بر واگرایی جهان اسلام. پژوهش‌نامه علوم انسانی اسلامی، 4(2)، پیاپی: 8 ، 73-96.
نجار، خالد. (2020). نظریة التدافع نحو محاولة التنظیریه لفهم و تفسیر السلوک الانسانی. مجلة التربیة الخاصة و التأهیل، 10(3)، پیاپی:36، 1-7.
هضیبی، سمیر. (1424). التحدیات التی تواجه الأمة الإسلامیةـ المازق و المخرج. رسالة التقریب، 12(3)، پیاپی: 39، 121-140.
هیتی، عبد الستار ابراهیم. (1425). الصحوة الإسلامیة و حوار الثقافات و الأدیان. رسالة التقریب، 13(3)، پیاپی: 43، 117-162.
واعظی، احمد. (1397). نظریه‌ تفسیر متن. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.