نقش شناخت زمان و مکان نزول آیات در فهم قرآن

بلادر, مرتضی; میرجلیلی, علی محمد; زارع زردینی, احمد; میرحسینی, یحیی

doi:10.30512/kq.2025.20532.3895

نقش شناخت زمان و مکان نزول آیات در فهم قرآن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ دانشجوی دکتری تخصصی(phd) علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه میبد، میبد، ایران

² نویسنده مسئول، استاد، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه میبد، میبد، ایران.

³ دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه میبد، میبد، ایران

10.30512/kq.2025.20532.3895

چکیده

هدف: قرآن کریم کتاب هدایت است و شرط بهره‌مندی از آن، فهم صحیح مراد خداوند است. فهم آیات نیز به ابزار و قرائنی نیازمند است که یکی از آن‌ها، شناخت زمان و مکان نزول آیات است. با توجه به اهمیت شناخت زمان و مکان نزول در فهم مراد الهی از آیات، این مقاله بر آن است که نقش این شناخت را در تفسیر قرآن بیان کند.
روش پژوهش: این مقاله به روش توصیفی‌تحلیلی انجام گرفته است. برای شناخت زمان و مکان نزول آیات از دو روش استفاده شد: الف) روش‌های درون‌متنی که با تحلیل محتوای آیات و سیاق آن‌ها، بخشی از فضای نزول آیات، زمان و مکان، مکی یا مدنی بودن آیات مشخص گردید. ب) روش‌های برون‌متنی که همان استفاده از کتب تاریخی، سیره و اسباب النزول در جهت دست‌یابی به زمان و مکان نزول آیات است..
یافته‌ها: شناخت زمان و مکان نزول آیات، مفسر را در موارد ذیل کمک‌ می‌کند:

مفسر را از مراد استعمالی الفاظ و عبارات قرآنی، منصرف کرده و به مراد جدی الهی رهنمون می‌گردد؛ 2. شناسایی بسیاری از روایات نادرست در سبب نزول آیات و اسرائیلیات؛ 3. کشف اهداف و اغراض اصلی سوره‌‌ها؛ 4. شناخت سبب نزول یا مصداق آیه؛ 5. سیر تدریجی نزول احکام الهی و به عبارتی، سیر تربیت اسلامی در صدر اسلام؛ 6. شناخت آیات ناسخ و منسوخ؛ 7. رفع تعارض بدوی از ظاهر برخی از آیات و 8. شناخت مرجع ضمیر در آیات.

نتیجه‌گیری: از نتایج تحقیق حاضر میتوان موارد زیر را برشمرد:1.‌ توجه صرف به گفته لغتشناسان برای کشف معنای واژه‌های قرآن ، بدون توجه به زمان و مکان نزول آیات صحیح نیست. 2. برای شناخت سبب نزول و مصادیق آیات، نمیتوان صرفا به کتب روایی یا تفسیری مراجعه کرد. 3. یکی از راههای شناخت سیر تدریجی تربیت اسلامی توجه به زمان و مکان نزول آیات است. 4. پدیده نسخ در آیات قرآن کریم نشانگر ارتباط موضوع نزول قرآن با دو عنصر زمان و مکان است. 5. تبیین زمان و مکان نزول آیات، ادعای تعارض ظاهری برخی از آیات با بعض دیگر را ابطال می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

تفسیر و روایات تفسیری

عنوان مقاله [English]

The necessity of knowing the time and place of the revelation of Qur’anic verses when interpreting them

نویسندگان [English]

Morteza Balador ¹
ali mohammad mirjalili ²
Ahmad zarezardini ³
Yahya Mirhosseini ³

¹ PhD student of Qur’anic sciences and hadith, College of Theology, Meybod University, Meybod, Iran

² Corresponding Author, Professor, Department of Quranic Sciences and Hadith, Faculty of Theology and Islamic Studies, Meybod University, Meybod, Iran

³ Associate professor of Qur’anic sciences and hadith, College of Theology, Meybod University, Meybod, Iran

چکیده [English]

The Holy Quran is a book of guidance, and the condition for benefiting from it is the correct understanding of what God means by the verses. Understanding the verses also requires tools and context that the interpreter needs to get help from to understand the verses. One of those evidences is knowing the time and place of revelation of the verses. Therefore, knowing the time and place of revelation of verses is considered one of the rules of interpretation. This recognition and, consequently, paying attention to the cultural, social, political and geographical conditions governing the Arabian Peninsula in the era of descent is one of the non-verbal context that the commentator should take help from in order to understand the verses in order to have a correct understanding of the verses. This article, which is done in a descriptive-analytical way, is an answer to the question that knowing the time and place of revelation of the verses of the Qur'an, what role does it play in understanding them?
The results of the research show that familiarity with the time and place of revelation in reading the content and understanding the ultimate goals of surahs, knowing the reference of pronouns in verses, knowing the examples of verses, knowing the correct meaning of words, knowing abrogated and abrogated verses, familiarizing with the method of the Quran in gradual education of People of the society, identifying the true narrations of the causes of descent, etc., is considered an efficient tool, and by identifying the correct narrations in this field, it helps the commentator in the way of understanding the verses accurately.

کلیدواژه‌ها [English]

Qur'an
Reading the Quran
Time of revelation
Place of revelation
Commentary

مراجع

قرآن کریم. ترجمه محمدمهدی فولادوند. (1415)، دارالقرآن الکریم (دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی).

ابن‌ ابی‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد. (1419). تفسیر القرآن العظیم. چاپ سوم، مکتبة نزار مصطفی الباز.

ابن‏ ابى‏زمنین، محمد بن عبدالله. (1324). تفسیر ابن ابیزمنین. دار الکتب العلمیة.

ابن هشام حمیری، عبد الملک. (1383). السیرة النبویة. مکتبة محمد علی صبیح و اولاده.

ابو حیان اندلسی، محمد بن یوسف. (1420). البحر المحیط فی التفسیر. دار الفکر.

ابن عاشور محمد بن طاهر. (2000). التحریر و التنویر. مؤسسة التاریخ.

ابن عجیبه، احمد بن محمد. (1419). البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید. ناشر: حسن عباس زکى‏.

ابن عربی، ابو عبدالله محیی الدین محمد. (1422). تفسیر ابن عربی. دار احیاء التراث العربی.

ابن کثیر، اسماعیل بن عمر. (1419). تفسیرالقران العظیم. دار الکتب العلمیة.

اخوان، محمد. (1395). نقدی بر مقاله «نگاهی به تفسیر قرآن بر اساس ترتیب نزول». مطالعات تفسیری، 7(1)، پیاپی: 25، 175-190.

آلوسی، سید محمود. (1415). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم. دارالکتب العلمیة.

بحرانی، سید هاشم. (1416). البرهان فی تفسیر القرآن. بنیاد بعثت.

بلاغی، سید عبدالحجت. (1420). حجة التفاسیر و بلاغ الاکسیر. انتشارات حکمت.

بهجت‌پور، عبدالکریم. (1390). همگام با وحی. موسسه تمهید.

پیشوایی، مهدی. (1396). تاریخ اسلام. چاپ سی و دوم، دفتر نشر معارف.

جابری، محمد عابد. (2008). فهم القرآن الحکیم، التفسیر الواضح حسب ترتیب النزول. مرکز دراسات الوحدة العربیة.

جصاص، احمد بن علی. (1415). أحکام القرآن. به کوشش عبدالسلام شاهین، دار الکتب العلمیة.

جواهری، محمدحسن. (1398). قرینه زمان نزول و خطای راهبردی در فهم مفسر. نشریه ذهن، 20(4)، پیاپی: 80، 79-126.

خالقی، فاطمه. (1395ش). ترسیم فضای نزول سورههای مائده و نحل. پایان نامه ارشد. دانشکده الهیات و معارف اسلامی شهید مطهری، دانشگاه فردوسی.

خویى، سید ابو القاسم. (1382). بیان در علوم و مسائل کلى قرآن. ترجمه هاشم هاشمزاده هریسى و محمدصادق نجمى، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

دروزة، محمد عزت. (1383). التفسیر الحدیث. دار إحیاء الکتب العربیة.

رجبی، محمود. (1383). روش‌شناسی تفسیر قرآن. پژوهشکده حوزه و دانشگاه.

رهبری، حسن. (1389). جایگاه تفسیر به ترتیب نزول در روشهای تفسیری. پژوهش‌های قرآنی، 16(2)، پیاپی: 62، 166-189.

زرکشی، محمد بن بهادر. (1410). البرهان فی علوم‌القرآن. دارالمعرفة.

زمخشری، محمود. (1407). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل. دارالکتاب العربی.

ساعدی، هادی و معارف، مجید. (1402). خصوصیات غرض سوره از منظر علامه طباطبائی(ره) و کارکرد آن در تفسیر قرآن کریم، نشریه مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، 7(4)، 116-87 . https://doi.org/10.22034/isqs.2024.46346.2179

سلیمانی، داود؛ موسوی، ناهید السادات و صافحیان، محمد. (1400). کشف جو و فضای نزول در تفسیر، با تکیه بر زبان قرآن. پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، 9(2)، پیاپی: 18، 120-132. https://doi.org/10.30473/quran.2021.8201

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‏بکر. ( 1973). الاتقان فی علوم القرآن. المکتبة الثقافیة.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‏بکر. (1404). الدر المنثور فی تفسیر المأثور. قم: کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.

شایسته نژاد، علی اکبر (1392). تحلیل انتقادی روش و منابع تفسیری محمد عزت دروزه در تفسیر تنزیلى الحدیث. مطالعات قرآن و حدیث، 7(1)، پیاپی: 13، 125-149. https://doi.org/10.30497/quran.2014.1499

شوکانی، محمد بن علی. (1414). فتح القدیر. دار ابن کثیرـ دار الکلم الطیب.

طباطبایی، محمدحسین. (1417). تفسیر المیزان. دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم.

طبرسی، فضل بن حسن. (1372). مجمع البیان لعلوم القرآن. چاپ سوم، ناصرخسرو.

طبری، محمد بن جریر. (1412). جامع البیان فی تفسیر القرآن. دارالمعرفة.

طوسی، محمد بن حسن. (بیتا). التبیان فی تفسیرالقرآن. دار احیاءالتراث العربی.

عبد الرزاق حسین، احمد. (1420). المکی و المدنی فی القرآن الکریم. دار ابن عفان.

قرطبی، محمدبن احمد. (1364). الجامع لاحکام القرآن. انتشارات ناصر خسرو.

قمی، علی بن ابراهیم (1367). تفسیر القمی. چاپ چهارم، دارالکتاب.

کاشانی، ملا فتح الله. (1423). زبدة التفاسیر. بنیاد معارف اسلامی.

مراغی احمد بن مصطفی. (بیتا). تفسیرالمراغی. دار احیاءالتراث الاسلامی

مصباح الشریعة، منسوب به امام ششم: جعفربن محمد علیه السلام. (1400ق)، اعلمی.

معرفت، محمدهادی. (1388).التمهید فی علوم‌القرآن. موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید.

معرفت، محمدهادی. (1382). تاریخ قرآن. چاپ پنجم، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

ملّاحویش آل غازی، سید عبدالقادر. (1382). بیان ‌المعانی. مطبعة الترقی.

موسوی زاده، نفیسه سادات. (1390). حوزه ارتباط زمان و مکان نزول و تفسیر قرآن. معرفت، 20(5)، پیاپی: 164، 57-70.

موسوی زاده، نفیسه سادات. (1388). نقش شناخت زمان و مکان نزول بر تفسیر قرآن. پایان‌نامه ارشد، دانشکدة تفسیر و معارف قرآن کریم، دانشگاه علوم و معارف قرآن، قم.

میدانی، عبدالرحمن حسن حبنکه. (۱۴۲۰). معارج التفکر و دقائق التدبر. دار القلم.

نحاس، احمد بن محمد. (بیتا). الناسخ و المنسوخ فی القرآن الکریم. موسسة الکتب الثقافیة.

واقدی، محمد بن عمر. (بیتا). مغازی الواقدی. اعلمی.

ولی‌زاده، جلال. (1389). اسباب نزول و نقش آن در فهم معانی آیات. پایان‌نامه ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت معلم تهران.