تحلیل محتوای روایات اسماء بنت عمیس در منابع فریقین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2 استاد گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

3 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران

4 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

 هدف از این پژوهش، تحلیل محتوای روایات اسماء بنت عمیس در منابع فریقین است و نتیجه آن می‌تواند معرف دغدغه‌های فکری وی، در حدود نیم قرن از تاریخ صدر اسلام باشد. برای رسیدن به این هدف، تمامی روایات وی در منابع شیعه و اهل سنت به تعداد 48 روایت، گرد آوری و  جهت انتخاب کلیدواژه­های مفهوم­ساز، طبقه ­بندی و مقوله­بندی آنها از  روش تحلیل محتوا با رویکرد کمی و کیفی استفاده شد. از نتایج احصاء شده در این تحقیق، علاوه بر فراوانی حجم روایات و تعیین روات و مستندات روایی وی و تبیین موضوعات فرعی و اصلی در روایات ایشان، می‌توان اذعان داشت که اهتمام عمده و دغدغه مندرج در روایات اسماء بنت عمیس، طرح مباحث اعتقادی، به ویژه، بیان فضائل و مناقب اهل بیت(ع)، بالاخص فضائل علی بن ابی طالب(ع) و حضرت زهراء(س) و بیان احکام ضروری زنان بوده است و علت این امر را نیز باید در دیدگاه فکری و سیره علوی اسماء، در معیّت اهل بیت بودن وی، ملاحظه نیازهای فقهی زنان در احکام شرعی و دیدگاه‌های مذهبی مؤلفان شیعه و اهل سنت یافت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Analyzing the content of the narrations of Asma bint Umais in Fariqin sources

نویسندگان [English]

  • mohammad nagi velayati 1
  • sayed mohamad bagher hojjati 2
  • Mahdi Mehrizi 3
  • Mozhgan Sarshar 4
1 PhD candidate in Quran and Hadith Sciences, Faculty of Law, Theology and Political Sciences, Science and Research Unit, Islamic Azad University, Tehran, Iran
2 Professor, Department of Quranic and Hadith Sciences, Faculty of Law, Theology and Political Sciences, Science and Research Unit, Islamic Azad University, Tehran, Iran
3 Associate Professor, Department of Quranic and Hadith Sciences, Faculty of Law, Islamic Azad University, Science and Research Branch, Tehran, Iran
4 Assistant Professor, Department of Quranic and Hadith Sciences, Faculty of Law, Theology and Political Sciences, Science and Research Unit, Islamic Azad University, Tehran, Iran
چکیده [English]

The aim of this study is to analyze the content of the narrations transmitted by Asmā’ bint ʿUmays as found in both Sunni and Shiʿi sources. The outcome of this research sheds light on her intellectual concerns over nearly half a century during the formative period of Islam. To achieve this, all of her narrations—amounting to 48—recorded in sources from both traditions were collected. Employing both quantitative and qualitative content analysis methods, the narrations were classified and categorized to identify concept-forming keywords.
The results, in addition to enumerating the narrations, identifying the transmitters and their sources, and distinguishing between main and subsidiary themes, demonstrate that Asmā’ bint ʿUmays' primary focus was on theological matters—especially the articulation of the virtues and merits (faḍāʾil wa manāqib) of the Ahl al-Bayt (peace be upon them), with particular emphasis on the virtues of ʿAlī ibn Abī Ṭālib (a) and Fāṭima al-Zahrāʾ (s). She also addressed essential rulings pertaining to women. These emphases can be traced back to her intellectual orientation shaped by the teachings of Imam ʿAlī (a), her close association with the Ahl al-Bayt, the practical needs of women in understanding religious rulings, and the theological perspectives of both Shiʿi and Sunni compilers of Hadith.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Asmā’ bint ʿUmays
  • women’s narrations
  • content analysis
  • Sunni and Shiʿi sources
  1. ـ نهج البلاغة.

    1. ابن اثیر، علی بن محمد (1415). اسد الغابة فی معرفة الصحابة. بیروت: دار الکتب العلمیة.
    2. ابن اثیر، مبارک بن محمد (1420). جامع الاصول فی أحادیث الرسول. بیروت: دار الفکر.
    3. ابن اسحاق، محمد (1398). سیرة ابن اسحاق (کتاب السیر و المغازی). تحقیق: سهیل زکار، بیروت: دار الفکر.
    4. ابن اشعث، محمد بن محمد (بی­تا). الجعفریات (الأشعثیات). تهران: مکتبة النینوى الحدیثة.
    5. ابن بابویه، محمد بن على (1362). الخصال. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
    6. ________________ (1404). من لا یحضره الفقیه. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
    7. ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی (1421). صفة الصفوة. تحقیق: احمد بن علی، قاهره: دار الحدیث.
    8. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ (1412). المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک. بیروت: دار الکتب العلمیة.
    9. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (1415). الاصابة فی تمییز الصحابة. بیروت: دار الکتب العلمیة.
    10. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1402). تقریب التهذیب. تحقیق: محمد عوامة، سوریه: دار الرشید.
    11. ابن حنبل، احمد بن محمد (1416). مسند الإمام أحمد بن حنبل. بیروت: مؤسسة الرسالة.
    12. ابن سعد، محمد بن سعد (1410). الطبقات الکبری. بیروت: دار الکتب العلمیة.
    13. ابن شبه نمیری، عمر بن شبه (1410). تاریخ المدینة المنورة. قم: دار الفکر.
    14. ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على (1379). مناقب آل أبی طالب(ع). قم: انتشارات علامه.
    15. ابن طاووس، على بن موسى (1400). الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف. قم: خیام.
    16. ابن عبد ربه، احمد بن محمد (1407). العقد الفرید. بیروت: دارالکتب العلمیة.
    17. ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله (1412). الاستیعاب فی معرفة الأصحاب. تحقیق: بجاوی علی، بیروت: دار الجیل.
    18. ابن عقده، اجمد بن محمد (1424). کتاب الولایة. قم: دلیل ما.
    19. ابن قدامه، عبدالله بن احمد (1388). المغنی. قاهره: مکتبة القاهرة.
    20. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (1988). البدایة و النهایة. بیروت: دار الفکر.
    21. ابن کلبی، هشام بن محمد (1408). نسب معد و الیمن الکبیر. تحقیق: ناجی حسن، بیروت: عالم الکتب.
    22. ابوداود سجستانی، سلیمان بن اشعث (1420). سنن أبی داود. قاهره: دار الحدیث.
    23. ابوالفتوح رازی، حسین بن علی (1408). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القران. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
    24. ابو نعیم، احمد بن عبدالله (1394). حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء. قاهره: السعادة، 1394ق.
    25. اربلى، على بن عیسى (1381). کشف الغمة فی معرفة الأئمة. تبریز: بنی‌هاشمی.
    26. باردن، لونس (1375). تحلیل محتوا. ترجمه: محمد یمنی سرخابی و ملیحه آشتیانی، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
    27. برقى، احمد بن محمد بن خالد (1371). المحاسن. قم: دار الکتب الإسلامیة.
    28. بلاذری، احمد بن یحیی (1417). أنساب الأشراف. تحقیق: سهیل زکار و ریاض الزرکلی، بیروت: دار الفکر.
    29. ـــــــــــــــــــــــــ (1988). فتوح البلدان. بیروت: دار و مکتبة الهلال.
    30. ترمذى، محمد بن عیسى (1419). الجامع الصحیح (سنن الترمذی). قاهره: دار الحدیث.
    31. ثقفى، ابراهیم بن محمد (1410). الغارات. قم: دار الکتب الإسلامیة.
    32. جمل ابراهیم، محمد (1412). جامع مسانید النساء و ذکرهن و احوالهن. قاهره: الدار العربیة اللبنانیة.
    33. حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله (1411). المستدرک على الصحیحین. بیروت: دار الکتب العلمیة.
    34. حر عاملى‌، محمد بن حسن (1422). إثبات الهداة. بیروت: مؤسسة الأعلمی.
    35. ـــــــــــــــــــــــــــــ (1409). تفصیل وسائل الشیعة. قم: مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث.
    36. حسکانی، عبیدالله بن عبدالله (1411). شواهد التنزیل لقواعد التفضیل. تهران: وزارت ارشاد.
    37. حسینیان مقدم، حسین (1389). اسماء بنت عمیس علیهاالسلام (همسر گرامی امیر المومنین علیه السلام). تهران: مشعر.
    38. خوارزمی، موفق بن احمد (1411). المناقب. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
    39. ذهبی، محمد بن احمد (1414). سیر اعلام النبلاء. تحقیق: شعیب أرناؤوط، بیروت: مؤسسة الرسالة.
    40. زرکلی، خیر الدین (1989). الأعلام. بیروت: دار العلم للملایین.
    41. زمخشری، محمد بن عمر (1412). ربیع الأبرار و نصوص الأخبار. بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
    42. صفدی، خلیل بن ایبک (1420). الوافی بالوفیات. تحقیق: أحمد أرناؤوط وترکی مصطفى، بیروت: دار إحیاء التراث.
    43. طبرانی، سلیمان بن احمد (1415). المعجم الکبیر. تحقیق: حمدی بن عبدالمجید السلفی، قاهره: مکتبة ابن تیمیة.
    44. طبرسى، احمد بن على (1403). الإحتجاج على أهل اللجاج. مشهد: نشر مرتضى‌.
    45. طبرسى، فضل بن حسن (1417). إعلام الورى بأعلام الهدى. قم: آل البیت‌.
    46. ــــــــــــــــــــــــ (1372). مجمع البیان فی تفسیر القران. تهران: ناصر خسرو.
    47. طبری، محمد بن جریر (بی‌تا). تاریخ الامم و الملوک. تحقیق: ابراهیم محمد ابوالفضل، بیروت: دار التراث.
    48. طبرى آملى کبیر، محمد بن جریر بن رستم‏ (1415). المسترشد فی إمامة علیّ بن أبی طالب . قم: مؤسسة الثقافة الاسلامیة لکوشانبور..
    49. طریحی، فخرالدین بن محمد (1362). مجمع البحرین. تحقیق: احمد الاحسین، تهران: مکتبة المرتضویة.
    50. طوسى، محمد بن حسن (1373). رجال الطوسی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
    51. کشى، محمد بن عمر (1404). اختیار معرفة الرجال. قم: موسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث.
    52. گنجی، محمد بن یوسف (1404). کفایة الطالب. تهران: دار إحیاء تراث أهل البیت(ع).
    53. مالک بن انس (1425). موطأ. ابوظبی: مؤسسه زاید بن سلطان آل نهیان للأعمال الخیریة والإنسانیة.
    54. مامقانى، عبدالله (1431). تنقیح المقال فی علم الرجال. قم: موسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث.
    55. مجلسى، محمدباقر بن محمدتقى (1403). بحار الأنوار. چ2، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
    56. مزی، یوسف بن عبدالرحمن (1403). تحفة الأشراف بمعرفة الأطراف. تحقیق: عبد الصمد شرف‌ الدین، بمبئی: المکتب الإسلامی و الدار القیّمة.
    57. مسعودی، علی بن حسین (1384). اثبات الوصیة. قم: انصاریان.
    58. مسلم بن حجاج (1412). صحیح مسلم. قاهره: دار الحدیث.
    59. مهریزى، مهدى (1380). میراث حدیث شیعه. قم: دار الحدیث.
    60. نسائى، احمد بن على (1411). السنن الکبرى. بیروت: دار الکتب العلمیة.
    61. واقدی، محمد بن عمر (1409). المغازی. تحقیق: مارزدن جونز، بیروت: اعلمی.
    62. هیثمی، نور الدین علی بن أبی بکر (1414). مجمع الزوائد و منبع الفوائد. تحقیق: حسام الدین القدسی، قاهره: مکتبة القدسی.
    63. یعقوبی، احمد بن اسحاق (بی‌تا). تاریخ الیعقوبی. بیروت: دار صادر.