تصحیف‌های «چندمرحله‌ای»، چالشی قابل توجه در اسناد حدیثی؛ مطالعۀ موردیِ یک سند

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 طلبه درس خارج حوزه علمیه قم و دانشجوی کارشناسی ارشد پردیس فارابی، دانشگاه تهران، قم، ایران

2 استادیار گروه قرآن و حدیث دانشکده الهیات پردیس فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران

چکیده

از چالش­های مهم در بهره­گیری از میراث اسلامی، به ویژه، سندهای حدیثی، پدیدۀ تصحیف است. یکی از گونه­های پیچیدۀ این پدیده، تصحیف چندمرحله‌ای/ ترکیبی است. گاهی در دفعات متعددِ نسخه­برداری از روی یک اثر، یک عبارت، چند بار آلوده به تصحیف ­شده است به گونه­ای که با گذشت چند مرحله از تصحیف­، هیچ شباهت ملموسی میان عبارت اصیل با عبارت مصحَّف باقی نگذاشته است. چنین پدیده­ای می‌تواند پیامدهای چشم­گیری در اعتبارسنجی احادیث نیز داشته باشد. این مقاله با روش توصیفی­ـ تحلیلی و با واکاوی موردیِ یک سند از احادیث ابوبکر جعابی (م. ۳۵۵ق)، تلاش نموده تا کشف اینگونه تصحیف­­ها را روشمندتر سازد. مقایسۀ نام­های موجود در این سند با دیگر منابع، دقت در تصحیف­های دیگرِ رخ­داده در همین سند و توجه به مناسبات میان راویان در آن، روشن نمود که بخشی از این سند در چند مرحله، دچار تصحیف شده است به گونه­ای که هویت­ برخی از راویان موجود در آن، کاملاً نادرست تشخیص داده می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

"Multi-stage" Ṭaṣḥīfs, a significant challenge in Hadīth Sanads; A case study of a narration by Abu Bakr al_Jiʿābī

نویسندگان [English]

  • Mohammad Afi Khorasani 1
  • , ruhallah shahidi 2
1 طلبه سطوح عالی حوزه علمیه قم دانشجوی کارشناسی ارشد دانشکده فارابی، دانشگاه تهران، قم، ایران
2 Assistant Professor of Quran and Hadith Sciences, Farabi Branch, University of Tehran, Qom, Iran
چکیده [English]

One of the important challenges in using Islamic heritage, especially in sanads of Hadith, is the phenomenon of Ṭaṣḥīf. One of the complex types of this phenomenon is multi-stage/mixture Ṭaṣḥīf. Sometimes, in transcription of a book, a phrase has caught this problem several times, so that after a few steps, the set of these Ṭaṣḥīfs left no tangible resemblance between the original phrase and the incorrect phrase. This article used a descriptive-analytical method to analyze objective example of this type of Ṭaṣḥīf in Sanads of hadiths and through this way has reached this conclusion that paying attention to the following issues has a significant role in discovering this type of Ṭaṣḥīf: comparing the names in Sanad with other sources, paying attention to other Ṭaṣḥīfs that occurred in the Sanad, and check the relations between the narrators in it.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ṭaṣḥīf"
  • Multi-stage Ṭaṣḥīf"
  • Sanads of Hadiths"
  • "
  • Al-Jiʿābī"

مراجع

  1. ابن بابویه، محمد بن علی؛ الخصال؛ به کوشش علی­اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، 1362ش.‏
  2. ــــــــــــــــــــــــــ؛ عیون أخبار الرضا (ع)؛ به کوشش مهدی لاجوردی، تهران: نشر جهان، 1378ق.
  3. ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی؛ المسلسلات؛ نسخۀ خطی پیاده‌شده در نرم‌افزار المکتبة الشاملة، بی­تا.
  4. ابن حجر، احمد بن علی؛ لسان المیزان؛ به کوشش سلمان ابوغدّه، بیروت: البشائر الإسلامیة، 2002م.
  5. ابن سعد، محمد بن سعد؛ الطبقات الکبرى‏؛ به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1410ق.
  6. ابن ­عبدالبر، یوسف بن عبدالله‏؛ الإستیعاب فی معرفة الأصحاب؛ به کوشش على بجاوى، بیروت: دار الجیل‏، 1412ق.
  7. ابن­عبدربه، احمد بن محمد؛ العقد الفرید؛ به کوشش مفید محمد قمیحة، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1404ق.
  8. ابن­ عساکر، علی بن حسن؛ تاریخ مدینة دمشق؛ دمشق: دار الفکر، 1415ق.
  9. ابن ­قیسرانی، محمد بن طاهر؛ المؤتلف و المختلف؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، 1411ق.
  10. ابن­ نصر، عبدالرحمن بن عمر؛ فوائد ابن ­نصر؛ به کوشش حمزة الجزائری، مدینه منوره: دار النصیحة ـ مصر: دار المدینة النبویة، 1428ق.
  11. ابن ­عدی، عبدالله بن عدی؛ الکامل فی ضعفاء الرجال؛ به کوشش عادل عبدالموجود؛ علی معوض، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1418ق.
  12. سلفی، احمد ­بن ­محمد؛ المشیخة ­البغدادیة (الثانی عشر)؛ نسخۀ خطی پیاده‌شده در نرم‌افزار جوامع ­الکلم، 2004م.
  13. ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله؛ حلیة الأولیاء؛ قاهره: دار ام القری، بی­تا.
  14. ابویعلى خلیلی، خلیل بن عبدالله؛ الإرشاد فی معرفة علماء الحدیث؛ بیروت: دار الفکر، 1414ق.
  15. آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن؛ الذریعة إلى‏ تصانیف ‏الشیعة؛ بیروت: الأضواء، 1403ق.
  16. بازمول، محمد بن عمر؛ «الحدیث المقلوب: تعریفه و فوائده و حکمه و المصنفات فیه»؛ مجلة جامعة أم القری، ج13، ع21، 1421ق.
  17. بروجردی، آقاحسین؛ الأحادیث المقلوبة و جواباتها؛ به کوشش محمدرضا حسینی جلالی، قم: دار الحدیث، 1416ق.
  18. بیهقی، احمد بن حسین؛ شعب الإیمان؛ ریاض: مکتبة الرشد، 1423ق.
  19. پاکتچی، احمد؛ «ابن جعابی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی؛ ج3، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1374ش.
  20. ـــــــــــــــ؛ فقه الحدیث؛ تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، 1396ش.
  21. جاحظ، عمرو بن بحر؛ البیان و التبیین؛ بیروت: دار و مکتبة الهلال، 1423ق.
  22. ــــــــــــــــــــــ؛ الحیوان؛ به کوشش عبدالسلام هارون، مصر: مطبعة الحلبی، 1384ق.
  23. جاسک، آدم؛ تقالید المخطوط العربی: معجم مصطلحات و ببلیواجرافیة؛ تعریب مراد تدغوت، به کوشش فیصل الحفیان، قاهره: معهد المخطوطات العربیة، 2010م.
  24. جرجانی، احمد بن ابراهیم؛ المعجم فی أسامی شیوخ أبی­بکر الإسماعیلی؛ به کوشش زیاد محمد منصور، مدینه منوره: مکتبة العلوم و الحکم، 1410ق.
  25. جزائری، حمزه، مقدمهٔ تحقیق فوائد ابن نصر، مدینه منوره: دار النصیحة، ۱۴۲۸ق.
  26. خطابی، حمد بن محمد؛ معالم السنن؛ حلب: المطبعة العلمیة، 1351ق.
  27. خطیب بغدادی، احمد بن علی؛ تاریخ بغداد؛ به کوشش مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1417ق.
  28. ــــــــــــــــــــــــــــــــ؛ الکفایة فی علم الروایة؛ مدینه منوره: المکتبة العلمیة، بی­تا.
  29. ــــــــــــــــــــــــــــــــ؛ الفقیه و المتفقه؛ به کوشش عادل الغرازی، دمام (عربستان)، دار ابن الجوزی، 1421ق.
  30. دارقطنى، على بن عمر؛ المؤتلف و المختلف؛ بیروت: دار الغرب الإسلامی، 1406ق.
  31. دلبری، علی؛ مهدوی­راد، محمدعلی، «آفت تصحیف در روایات و راهکارهای شناسایی آن»؛ علوم حدیث، شماره 1 و 2، 1390ش.
  32. ذهبی، محمد بن احمد؛ میزان الاعتدال؛ بیروت: دار المعرفة، 1382ق.
  33. ــــــــــــــــــــــــ؛ سیر أعلام النبلاء؛ به کوشش شعیب الأرناؤوط، بیروت: الرسالة، 1405ق.
  34. رازی، تمام بن محمد؛ فوائد تمام؛ به کوشش حمدی السلفی، ریاض: مکتبة الرشد، 1412ق.
  35. سریع، محمد بن عبدالله؛ مقدمۀ تحقیق من حدث عن النبی هو و أبوه و رأیاه للجعابی؛ قاهره: معهد المخطوطات العربیة، 1441ق.
  36. سهمی، حمزة بن یوسف؛ تاریخ جرجان؛ بیروت: عالم الکتب، 1407ق.
  37. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی­بکر؛ تدریب الراوی؛ به کوشش نظر الفاریابی، ریاض، دار طیبة، بی­تا.
  38. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ؛ المزهر فی علوم اللغة و انواعها؛ به کوشش فؤاد علی منصور، بیروت: دار الکتب العلمیة؛ 1418ق.
  39. شبیری زنجانی، موسی؛ دروس خارج صوم؛ قم: مرکز فقهی امام محمد باقر (ع)، بی­تا «الف».
  40. ـــــــــــــــــــــــ؛ مقالات؛ قم: مرکز فقهی امام محمد باقر (ع)، بی­تا «ب».
  41. ـــــــــــــــــــــــ؛ کتاب نکاح (تقریرات درس)؛ قم: رأى‌­پرداز، 1419ق.
  42. شبیری زنجانى، محمدجواد؛ «تصحیف و تحریف»، دانشنامه جهان اسلام؛ ج7، تهران: بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 1393ش.
  43. ــــــــــــــــــــــــــــ؛ توضیح الأسناد المشکلة فی الکتب الأربعة؛ قم: دار الحدیث، 1429ق.
  44. شوشتری، محمدتقی؛ قاموس الرجال؛ قم: جامعه مدرسین، 1410ق.
  45. طبرى آملى صغیر، محمد بن جریر؛ نوادر المعجزات؛ قم: دلیل ما، 1427ق.
  46. طوسی، محمد بن حسن؛ الأمالی؛ قم: دار الثقافة، 1414ق.
  47. عافی خراسانی، محمد؛ «فرآیند تمییز مشترکات و توحید مختلفات و تطبیق آن بر تعبیرهای به­کاررفته برای ابوالمفضل شیبانی»؛ مجله علوم حدیث، تابستان 140۱ش، صص۱۳۹-‍۱۵۹.
  48. ـــــــــــــــــــــــ؛ بررسی شخصیت حدیثی جعابی و جایگاه او در میراث روایی فریقین، پایان­نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: روح الله شهیدی، پردیس فارابی دانشگاه تهران، بهمن 1400ش.
  49. ـــــــــــــــــــــــ؛ مقدمۀ تحقیقِ أحادیث أمیرالمؤمنین علی (ع) بروایة عبدالعظیم الحسنی (ره) و بإملاء القاضی جعفر بن أحمد الیمانی (من مخطوطات الزیدیة)؛ قم: دار الحدیث، 1442ق.
  50. ـــــــــــــــــــــــ و شهیدی، روح­الله؛ «روش کشف تدلیس و انگیزه‌های آن در مناسبات روایی اسلامی؛ نمونه: روایتگری دارقطنی از جعابی»؛ مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شماره 69، 1400ش، صص۹۳-۱۱۴.
  51. عبدالتواب، رمضان؛ مناهج تحقیق التراث بین القدامی و المحدثین؛ قاهره: مکتبة الخانجی، 1985م.
  52. عسکری، حسن بن عبدالله؛ شرح ما یقع فیه التصحیف و التحریف؛ به کوشش عبدالعزیز احمد، مصر: مطبعة مصطفی البابی الحلبی، 1383ق.
  53. علامه حلى، حسن بن یوسف؛ خلاصة الأقوال؛ نجف: الذخائر، 1411ق.
  54. عوامه، محمد؛ مقدمۀ الکاشف فی معرفة من له روایة فی الکتب الستة للذهبی؛ جدّه: دار القبلة للثقافة الإسلامیة/ مؤسسة علوم القرآن، 1413ق.
  55. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ قم: دار الحدیث، 1429ق.
  56. مایل هروی، نجیب؛ کتاب­آرایی در تمدّن اسلامی؛ مشهد: بنیاد پژوهش­های آستان قدس رضوی، 1372ش.
  57. ــــــــــــــــــــ؛ تاریخ نسخه­پردازی و تصحیح انتقادی نسخه­های خطی؛ تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، 1379ش.
  58. مساح، رضوان؛ «تصحیف»؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی؛ ج15، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1387ش.
  59. معروف، بشار عواد؛ ضبط النص و التعلیق علیه؛ بیروت: الرسالة، 1402ق.
  60. منتظرى، حسینعلى؛ مبانى فقهى حکومت اسلامى؛ به کوشش محمود صلواتى؛ ابوالفضل شکورى، قم: مؤسسه کیهان، 1409ق.
  61. ناجی، هلال؛ محاضرات فی تحقیق النصوص؛ بیروت: دار الغرب الإسلامی، 1994م.
  62. نجاشی، احمد بن على؛ رجال النجاشی؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، 1365ش.
  63. هارون، عبدالسلام؛ تحقیق النصوص و نشرها؛ قاهره: مکتبة الخانجی، 1998م.
  64. Rosenthal, F; “Taṣḥīf”; Encyclopaedia of Islam (EI 2); Second Edition, Leiden, Brill, 2000.
دو فصلنامه کتاب قیم
دوره 13، شماره 29
مهر 1402
صفحه 259-274

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 01 فروردین 1401
  • تاریخ بازنگری: 09 اردیبهشت 1401
  • تاریخ پذیرش: 27 اردیبهشت 1401

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار