تحلیل تاریخی جامع‌نگاری علوم قرآن؛ «فضائل ‌القرآن» ابوعبید قاسم ‌بن ‌سلّام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری علوم قرآن و حدیث، کادر علمی و پژوهشگر گروه تفسیر و علوم قرآن پژوهشگاه مطالعات اسلامی جامعه الزهرا (س)، قم، ایران.

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

3 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، پردیس فارابی دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

مسلمانان از دیرباز تألیفاتی در علوم قرآن داشته‌‌اند که از نخستین‌ جامع‌نگاری‌ها فضائل القرآن ابوعبیدقاسم بن سلّام است. سوال اصلی آن است که نگارش فضائل القرآن متأثر از چه عوامل بنیادینی بوده و رتبه عوامل به چه‌صورت قابل تحلیل است؟ این تحقیق از طریق یک روند منظم و استقرای تحلیلی؛ داده‌های تحلیلی را در مورد «جریان‌سازبودن فضائل‌القرآن»، «رابطه و تعامل فضائل‌القرآن با کتب هم‌عصر آن» و «عوامل موثر بر نگارش فضائل‌القرآن» برای دانش‌پژوهان رشته علوم قرآن بیان کرده‌است. روش‌ پژوهش حاضر، کیفی بوده و از تکنیک کدگذاری و مقوله‌بندی استفاده شده‌است. رویکرد ابوعبید در مواجهه با تجمیع احادیث علوم قرآن به‌دلیل تخصص و تبحر او در علم حدیث، اجتهادی و نقادانه بوده است. عوامل تاثیرگذار درونی در نگارش فضائل القرآن نقش‌آفرینی بیشتری داشته و عوامل بیرونی بر نگارش آن به‌دلیل حرّیت، تخصص و تسلط نویسنده تاثیر کمتری داشته است. مقوله قدمت، ساختار و کارکرد کتاب، عوامل فرهنگی اجتماعی، زمینه‌ای، شخصیت فردی و همنشینانِ ابوعبید قاسم‌بن‌سلام، شهرت، داشتن کتاب تک‌نگاری علاوه بر کتاب جامع، شخصیت علمی و اخلاقی ابوعبید، بیشترین تا کمترین تاثیر را در جریان‌سازی کتاب ایفا کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

A Historical Analysis of Comprehensive sources on Quranic Studies: Abu Ubaid al-Qasim bin Salam’s Kitab Fada’il-al-Qur’an

نویسندگان [English]

  • najmeh najm 1
  • mehdi mehrizi 2
  • mohammad ali mahdavirad 3
1 PhD Quran and Hadith Sciences, Researcher at the Department of Interpretation and Science of the Qur'an, Research Institute for Islamic Studies, Jamiat al-Zahra, Qom,Iran
2 Associate Professor, Department of Quranic and Hadith Sciences, Faculty of Law, Theology and Political Sciences, Science and Research Unit, Islamic Azad University, Tehran, Iran
3 Associate Professor, Department of Quranic and Hadith Sciences, Farabi Campus, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

Muslims have been writing about Quranic studies for a long time. Kitab Fada’il-al-Qur’an by Abu Ubaid al-Qasim bin Salam is one of the earliest in-depth Comprehensive sources. The main research question was what underlying causes affected the composition of Fada’il-al-Qur’an, and how can the relative importance of those aspects be analyzed? Analytical data on the “influence of Fada’il-al-Qur’an,” “the interaction and relationship of Fada’il-al-Qur’an with other books in its era,” and “factors influencing the writing process of Fada’il-al-Qur’an” was presented using an orderly procedure and analytical induction. Coding and categorization were employed to collect data for this qualitative study. Due to his proficiency and competence in hadith studies, Abu Ubaid aggregated the hadiths of the Quranic studies using ijtihad and critical perspectives. Due to the author’s Freedom, expertise, and proficiency, internal elements had a greater impact on the writing process of Fada’il-al-Qur’an than external ones. The book’s history, structure, and purpose, as well as Abu Ubaid al-Qasim bin Salam’s social background, personality, and companions, as well as his reputation and monograph in addition to having a comprehensive book, and academic and ethical personality of Abu Ubaid all played a role respectively in making Fada’il-al-Qur’an an influential book in hadith studies.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Fada’il-al-Qur’an
  • Comprehensive sources
  • History of Quranic Studies
  • Abu Ubaid al-Qasim bin Salam

مراجع

  1. ابن‌جزری، محمد ‌بن محمد؛ النشر فی القراءات‌العشر؛ به کوشش علی‌‌محمد ضباع، بیروت: دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
  2. ابن‌خلّکان، احمد بن محمد؛ وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان؛ بیروت: دارالصادر، ۱۹۷۲م.
  3. ابن‌سعد، ابو عبد الله محمد بن سعد؛ الطبقات ‌الکبری؛ بیروت: دارالصادر، بی‌تا.
  4. ابن‌ظفر مکی صقلی، محمد بن ابی­محمد؛ انباء نجباء الابناء؛ به کوشش ابراهیم یونس، قاهره: بی­نا، 1991م.
  5. ابن‌قتیبه، عبدالله ‌بن مسلم؛ تأویل ‌مشکل‌ القرآن؛ به کوشش ابراهیم شمس‌الدین، بیروت: دار الکتب ‌العلمیة، 1423ق.
  6. ________________؛ _____________؛ ترجمه: محمدحسن بحری ‌بیناباج، مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، 1384ش.
  7. ابوالمعالی، خدیجه؛ پژوهش کیفی از نظریه تا عمل؛ تهران: علم، 1391ش.
  8. ابوعبید قاسم‌ بن ‌سلام؛ الأموال؛ به کوشش محمدخلیل هراس، بیروت: دارالفکر، 1408ق.
  9. ______________؛ فضائل القرآن؛ به کوشش مروان العطیة، محسن خرابه و وفاء تقی‌الدین، بیروت: دار ابن‌کثیر، 1415ق.
  10. ابیاری، ابراهیم؛ «عیون الاخبار ابن قتیبة تراث الانسانیة؛ قاهره: وزارة الثقافة و الإرشاد القومی، بی‌تا.
  11. اتکینسون، آر.اف؛ فلسفه تاریخ، روش‏شناسى و تاریخ‏نگارى؛ ترجمه: حسینعلى نوذرى، تهران: طرح نو، 1379ش.
  12. امین، احمد؛ ضحی الاسلام؛ بیروت: دارالکتاب العربی، بی‌تا.
  13. اندرابی، احمد بن ابی‌عمر؛ قراءات القراء المعروفین بروایات الرواة المشهورین؛ به کوشش احمد نصیف جنابی، بیروت: دارالعلم، 1407ق.
  14. آذرنوش، آذرتاش؛ «مدخل ابن قتیبه»؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران: بنیاد دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1377ش.
  15. ــــــــــــــــــ؛ «مدخل جاحظ»؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران: بنیاد دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1395ش.
  16. بخاری، محمد بن اسماعیل؛ الصحیح البخاری؛ بیروت: دارالفکر، 1401ق.
  17. پاکتچی، احمد؛ «مدخل ابوعبید قاسم ‌بن سلام خزاعی»؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران: بنیاد دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1372ش.
  18. ثبوت، اکبر؛ «مدخل ابوعبدالله حارث ‌محاسبی»؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران: بنیاد دائرة المعارف اسلامى، 1393ش.
  19. جاحظ، عمرو بن بحر؛ الحیوان؛ به کوششعبدالسلام محمد هارون، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1357ق.
  20. ـــــــــــــــــــــــ؛ البیان‌ و التبیین‌؛ به کوشش عبدالسلام‌ محمد هارون،‌ بیروت: دارالکتب العلمیة، 1367ق.
  21. حاکم نیشابوری، محمد بن محمد؛ المستدرک علی الصحیحین؛ به کوشش یوسف مرعشلی، بیروت: دارالمعرفة، 1406ق.
  22. خطیب بغدادی، احمد ‌بن علی؛ تاریخ بغداد او مدینة السلام؛ به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب‌العلمیة، 1417ق.
  23. دهباشی، مهدی و میرباقری فرد، سیدعلی‌اصغر؛ تاریخ تصوف؛ سیر تطور عرفان اسلامی از آغاز تا قرن ششم هجری؛ تهران: سمت، 1364ش.
  24. ذهبی، محمد بن احمد؛ معرفة القراء الکبار؛ به کوششمحمد سید جاد الحق، قاهره: دار الکتب الحدیثه، 1387ق.
  25. رافعی، مصطفی صادق؛ اعجاز القرآن و البلاغة النبویة؛ بیروت: دارالکتاب العربی، 1393ق.
  26. زبیدی، محمد ‌بن حسن؛ طبقات النحویین و اللغویین؛ به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: دارالمعارف، 1373ق.
  27. سی‌کازبی، پل؛ پایه‌های پژوهش­در علوم رفتاری، ترجمه: حجت‌‌الله فراهانی و حمیدرضا عریضی، تهران: روان، 1387ش.
  28. سیوطی، جلال‌الدین؛ المزهر فی علوم اللغة؛ به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم و دیگران، بیروت: دارالفکر، 1406ق.
  29. شواخ اسحاق، علی؛ معجم مصنفات القرآن الکریم؛ ریاض: دارالرفاعی، 1403ق.
  30. شولز، رینهارد؛ نگاهی نو به تاریخ جهان اسلام؛ ترجمه‌: امیربهرام عرب‌احمدی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1391ش.
  31. صفا، ذبیح‌اللَّه؛ تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی؛ تهران: دانشگاه تهران، 1374ش.
  32. فاخوری، حنا و الجر، خلیل؛ تاریخ فلسفه در جهان اسلامی؛ ترجمه: عبدالمحمد آیتی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1367ش.
  33. فروخ، عمر؛ تاریخ الأدب العربی؛ بیروت: دارالعلم للملایین، 1984م.
  34. فلیک، اووه؛ درآمدی بر تحقیق کیفی؛ ترجمه: هادی جلیلی، تهران: نشر نی، 1387ش.
  35. فیضی، کامران و سرکیسیان، آلفرد؛ «تجزیه و تحلیل معیارهای کیفیت در روش‌های تحقیق کیفی»؛ فصلنامه مطالعات جهانگردی، شماره 8، 1387ش، ص1-23.
  36. قربانی، زین‌ العابدین؛ علل پیشرفت اسلام و انحطاط مسلمین؛ قم: دفتر نشر فرهنگ اسلامی‌‌، 1374ش.
  37. قفطی، علی بن یوسف؛ انباه الرواة؛ به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: المکتبه العصریه، 1374ق.
  38. کار، اى. اچ.؛ تاریخ چیست؛ ترجمه: حسن کامشاد، چ5، تهران: انتشارات خوارزمى، 1378ش.
  39. کلینی؛ الکافی؛ تحقیق: علی‌اکبر غفاری، قم: دارالکتب الاسلامیة، 1388ش.
  40. گلشنی، علیرضا و قائدی، محمدرضا؛ «روش تلفیقی؛ برآیند نقد روش‌های کمّی و کیفی»؛ فصلنامه روشها و مدلهای روانشناختی، شماره 9، 1391ش، ص43-69.
  41. گوستاولوبون؛ تمدن اسلام و عرب؛ ترجمه: محمدتقی فخر داعی گیلانی، تهران: بنگاه مطبوعاتی علی‌اکبر علمی، 1344ش.
  42. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی؛ بحار الانوار؛ بیروت: مؤسسة الوفاء، 1403ق.
  43. محاسبی، حارث بن اسد؛ التوهم: رحلة الانسان الی عالم‌ الآخرة؛ به کوشش محمد عثمان خشت، قاهره: بی‌نا، 1984م.
  44. ________________؛ فهم القرآن و حقیقة معناه؛ به کوشش حسین القوتلی، بیروت: دارالفکر، 1391ق.
  45. محسنی تبریزی، علیرضا؛ روش تحقیق کیفی در مکاتب تفسیری(زمینه و کاربرد)؛ تهران: انتشارات اطلاعات، 1395ش.
  46. محمدپور، احمد؛ روش تحقیق کیفی ضدروش؛ تهران: جامعه شناسان، 1392ش.
  47. مخزومی، مهدی؛ مدرسة الکوفة و منهجها فی دراسة اللغة و النحو؛ قاهره‌: شرکة مکتبة و مطبعة مصطفی البابی الحلبی و اولاده، 1377ق.
  48. مدکور، ابراهیم؛ فی الفلسفة الاسلامیة؛ منهج و تطبیقه؛ ترجمه: عبدالمحمد آیتی، تهران: نگاه، 1387ش.
  49. مرهون صفار، ابتسام؛ معجم الدراسات القرآنیة المطبوعة و المخطوطة؛ بیروت: دارالمقتبس، 1435ق.
  50. معرفت، محمدهادی؛ التمهید فی علوم القرآن؛ قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1415ق.
  51. مکی، محمدکاظم؛ تمدن اسلامی در عصر عباسیان؛ ترجمه: محمد سپهری، تهران: سمت، 1383ش.
  52. مکی ‌بن ابیطالب، ابومحمد؛ الابانة عن معانی القرائات؛ به کوشش محیی‌الدین رمضان، دمشق: دار المأمون، 1399ق.
  53. مهدوی‎راد، محمدعلی؛ سیر نگارش­های علوم قرآنی؛ تهران: هستی‌نما، 1384ش.
  54. نحوی، سید سیف‌الله؛ آل بویه حامیان فرهنگ تشیع؛ قم: سازمان تبلیغات اسلامی، 1381ش.
  55. والش، دبلیو. اچ؛ مقدمه‏اى بر فلسفه تاریخ؛ ترجمه: ضیاء الدین علایى طباطبایى، تهران: امیرکبیر، 1363ش.
  56. همائی، جلال الدین؛ غزالی­نامه؛ تهران: هما، 1387ش.
دو فصلنامه کتاب قیم
دوره 13، شماره 28
فروردین 1402
صفحه 305-322

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 16 آبان 1401
  • تاریخ بازنگری: 03 دی 1401
  • تاریخ پذیرش: 03 اسفند 1401

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار