رویکرد اهل‌بیت(ع) به گفتمان مشروعیت‌ساز تصمیم اهل حلّ و عقد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 فارغ التحصیل دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه میبد، میبد، ایران

2 استادیار دانشگاه میبد

3 استادیار گروه ایرانشناسی دانشگاه میبد، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه میبد، میبد، ایران

چکیده

DOR: https://dorl.net/dor/20.1001.1.22516026.1399.10.22.14.7
مشروعیت سیاسی  عبارت است از دلایل حکومت کردن و اطاعت کردن که گرچه بحث از مبانی نظری آن در دوره معاصر فزونی گرفته است، اما پیشینه‌ای بسیار کهن دارد؛ به گونه‌ای که تا دوران ایران و یونان باستان قابل پی‌جویی است. در جهان اسلام، بحث از مشروعیت سیاسی به زمان تأسیس حکومت اسلامی توسط پیامبر(ص) در مدینه نیز کشیده شده و خاستگاه آن، کاویده شده است. اما آنچه بیش از همه اهمیت داشته و محل نقد و نظر قرار گرفته، اختلاف در جانشینی پیامبر(ص) و متأثر از آن، منشأ مشروعیت سیاسی خلیفه است. اهل‌سنت پس از حکمرانی خلفای اولیه، روش‌هایی را که آنان بدان صورت به حکومت رسیده بودند را تئوری‌سازی کرده و برساخته‌های نظری خود را به مثابه مبانی مشروعیت قدرت در اسلام، ارائه کردند. به عبارت دیگر، نظامی معرفتی در حوزه مشروعیت سیاسی ارائه کردند که تماماً متأثر از عملکرد بیرونی و متأخر از مقام نظر بود. از جمله این روش‌های مشروعیت‌، «انتخاب اهل حل و عقد» است که زمینه‌ساز نخستین خلافت را پدید آورد. پژوهش پیش‌رو با روش توصیفی ـ تحلیلی، اولین روش مشروعیت‌آور سیاسی خلیفه را تبیین کرده و رویکرد ائمه معصومین (ع) نسبت بدان را ارائه می‌دهد. نتایج تحقیق نشان می‌دهدائمه شیعه (ع) افزون بر رویکرد ثبوتی در تبیین اینکه مشروعیت سیاسی تنها در سایه نصب الهی قابل دستیابی است، در مقام نفی، تصمیم اهل حل و عقد را نیز به نقد گرفتند و از این رهگذر به دفاع از مبانی شیعه پرداختند.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The approach of Imams versus the legitimacy-granting dialectics by the advocates of selection through unanimity

نویسندگان [English]

  • Zahra Hashemi 1
  • Mirhosseini 2
  • Hassan Zarei Mahmoodabadi 3
1 PhD graduate in Quran and Hadith sciences, Meybod University
2 Assistant prof. of Quran and Hadith sciences, Meybod University
3 Assistant prof. of Iranology, Meybod University
چکیده [English]

DOR: https://dorl.net/dor/20.1001.1.22516026.1399.10.22.14.7
Political legitimacy, which addresses the merits of a ruler and the reasons for the obedience of his subjects, has been a long discussed issue although its underlying bases have come into specific focus just recently. This issue dates back to the ancient Greece and Persia. In the Muslim world, however, it began with the establishment of an Islamic government by the prophet (pbuh) in the city of Medina. What makes it important in this case is the disagreement on the prophet’s substitute followed by arguments on the factors of political legitimacy. After the early caliphates, Sunni Muslims theorized the way that those rulers had come to power and postulated it as a principle of legitimacy in Islam. In other words, an epistemic system was thus defined in the field of political legitimacy. This system was completely based on external factors and functions as well as collective opinions and conventions. The central tenet of the system was ‘selection by agreement’, which paved the way for the selection of the first caliph. This type of granting legitimacy is criticized in the present research conducted through a descriptive-analytic method. The position of Imams toward this selection approach is also investigated. As the results of the study show, Shia Imams considered legitimacy as an already established token bestowed upon a ruler by God. In other words, they rejected the idea of ‘selection by agreement’ and, thus, took sides with Shia beliefs.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Political legitimacy
  • Advocates of agreement
  • Saqhifeh
  • Shai Imams
  • Appointment by God

مراجع

- قرآن کریم
- صحیفه سجادیه؛ علی بن حسین زین العابدین (ع)، مشهد: به‌نشر، 1386 ش.
- نهج البلاغه؛ جمع‌آوری سید رضی، محمد بن حسین، ترجمه سیدعلی نقی فیض السلام، تهران: انتشارات فقیه، 1379 ش.
1. ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله‏؛ شرح نهج البلاغه؛ قم: کتابخانه عمومی آیت الله مرعشی نجفی، 1404 ق.
2. ابن اثیر، عزالدین علی؛ الکامل فی التاریخ؛ بیروت: دارصادر، 1385 ق.
3. ابن بابویه، محمد بن علی؛ کمال الدین و تمام النعمة؛ چ2، تهران: اسلامیة، 1395 ق.
4. ــــــــــــــــــــ؛ الخصال؛ به کوشش علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1362 ش. ‏
5. ـــــــــــــــــــ  ‏؛ الامالی؛ چ6، تهران: کتابچی، 1376 ش‏.
6. ــــــــــــــــــــ؛ ‏علل الشرائع؛ قم: کتاب فروشی داوری‏، 1385 ش.
7. ــــــــــــــــــــ؛ معانی الاخبار؛ به کوشش: علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1403ق‏.
8. ابن تیمیه حرانی، احمد بن عبد الحلیم؛ منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة القدریة؛ به کوشش: محمد رشاد سالم. ریاض: جامعة الامام محمد بن سعود الاسلامیة، 1406 ق.
9. ابن جماعة، بدر الدین الکنانی؛ تحریر الاحکام فی تدبیر أهل الاسلام؛ مخطوط در دار الکتب المصریة، شماره 23841 /ب، بی‌تا.
10. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی؛ الاصابة فی تمییز الصحابة؛ به کوشش عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1415 ق.
11. __________________؛ فتح الباری؛ بیروت، دار الکتب العلمیة، 1410 ق.
12. ابن حزم اندلسی؛ المحلی؛ بیروت: دار النشر: دار الآفاق الجدیدة، بی‌تا.
13. ابن خلدون، عبدالرحمان؛ تاریخ ابن خلدون‏؛ به کوشش خلیل شحادة، بیروت: دار الفکر، 1408 ق.
14. ــــــــــــــــــــ؛ مقدمة ابن خلدون؛ مصر: مکتبة تجاریة، بی‌تا.
15. ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی؛ مناقب آل أبی طالب (ع)؛ قم: علامه، 1379 ش.
16. ابن طاووس، علی بن موسی‏؛ کشف المحجة لثمرة المهجة؛ به کوشش: محمد حسون. قم: بوستان کتاب، 1375 ش‏.
17. ابن قدامة مقدسی، أبومحمد موفق الدین عبد الله بن أحمد؛ المغنی؛ مصر: مکتبه القاهره، 1388 ق.
18. ابن کثیر دمشقی، أبو الفداء اسماعیل بن عمر؛ البدایة و النهایة؛ بیروت: دار الفکر، 1407 ق.
19. ابوداود، سلیمان بن اشعث؛ سنن أبی داود؛ شرح: سید محمد سید و عبدالقادر عبدالخیر. به کوشش سید ابراهیم. مصر: دار الحدیث، 1420ق.
20. احمد بن حنبل، مسند الامام أحمد بن حنبل‏؛ بیروت: مؤسسة الرسالة، 1416 ق.
21. اربلی، علی بن عیسی؛ کشف الغمة فی معرفة الائمة؛ به کوشش: سید هاشم رسولی محلاتی. تبریز: بنی هاشمی، 1381.
22. ‏اصبهانی مدینی، ابو موسی، محمد بن عمر؛ نزهة الحفاظ؛ به کوشش محمد عبدالمحسن عبدالرضی. بیروت: موسسة الکتب الثقافیة، 1406 ق.
23. افلاطون؛ جمهور؛ ترجمه: فؤاد روحانی. تهران: انتشارات علمی-فرهنگی، 1374 ش.
24. الامامة و السیاسة المعروف بتاریخ الخلفاء؛ منسوب به دینوری، ابومحمد عبدالله بن مسلم، تحقیق علی شیری، بیروت: دارالأضواء، 1410 ق.
25. بخاری، محمد بن اسماعیل‏؛ صحیح البخاری‏؛ چ2. مصر: وزارة الأوقاف، المجلس الأعلی للشئون الإسلامیة، لجنة إحیاء کتب السنة، 1410 ق.
26. بلاذری، أحمد بن یحیی؛ جمل من انساب الاشراف؛ تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت: دار الفکر، 1417 ق.
27. بزاز، احمد بن عمرو؛ البحر الزخار (مسند بزاز)؛ به کوشش محفوظ الرحمان زین الله، بیروت: مؤسسة علوم القرآن، 1409ق.
28. پیشوائی، مهدی، «پیروزی نظریه حاکمیت قریش و پیامدهای آن در تاریخ اسلام»، مجله تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شماره 3، صص5-30، 1383 ش.
29. تفتازانی، سعد الدین؛ شرح المقاصد؛ تحقیق د.عبد الرحمن عمیره، قم: انتشارات شریف رضی، 1409 ق.
30. ثقفی، ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال‏؛ الغارات؛ به کوشش جلال الدین محدث، تهران: انجمن آثار ملی‏، 1395 ق.
31. جوهری بصری، احمد بن عبد العزیز؛ السقیفة و فدک‏؛ به کوشش محمدهادی امینی. تهران: مکتبة نینوی الحدیثة، بی‌تا.
32. جوینی، عبد الملک؛ الارشاد إلی قواطع الادلة فی اصول الاعتقاد؛ به کوشش محمد یوسف موسی وعلی عبد المنعم، مصر: مکتبة الخانجی، بی‌تا.
33. حر عاملی، محمد بن حسن‏؛ إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات‏؛ بیروت: اعلمی، 1425 ق.
34. حسن بهادر، محمد صدیق؛ اکلیل الکرامة فی بیان مقاصد الامامة؛ انتشارات صدیقی _ بهوبال، 1249ق.
35. حسینی خطیب، عبدالزهرا؛ مصادر نهج البلاغه و أسانیدة؛ بیروت: بی‌تا.
36. حمیری قمی، ابی العباس عبدالله بن جعفر؛ قرب الاسناد؛ قم: موسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، 1413 ق.
37. خالقی، علی؛ مشروعیت قدرت از دیدگاه امام خمینی (ره)؛ چ2، تهران: انتشارات عروج، 1385 ش.
38. خزاز رازی، علی بن محمد. کفایة الاثر، به کوشش: عبد اللطیف‏ حسینی کوهکمری. قم: بیدار، 1401ق.
39. خصیبی، حسین بن حمدان‏؛ الهدایة الکبری‏؛ بیروت: البلاغ، 1419 ق.
40. خمینی، روح الله؛ المکاسب المحرمة؛ نجف، مطبعه الآداب، 1391 ق.
41. دمیجی، عبد الله بن عمر بن سلیمان؛ الامامة العظمی عند أهل السنة والجماعة؛ مکتبة الشاملة، 1407ق.
42. ذهبی‏، شمس الدین محمد بن احمد؛ تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام؛ چ2، به کوشش: عمر عبد السلام تدمری. بیروت: دار الکتاب العربی، 1413ق.
43. رملی، أحمد بن حمزة بن شهاب الدین؛ نهایة المحتاج إلی شرح المنهاج؛ قاهره: مکتبة مصطفی البابی الحلبی، 1357 ق.
44. سبزواری. سید حسین؛ «معنا و جایگاه اجماع اهل حل و عقد»؛ امامت‌پژوهی، سال سوم، شماره دهم، صص35-86، 1392 ش.
45. سیوطی، عبدالرحمان بن ابی بکر؛ تاریخ الخلفاء؛ به کوشش ابراهیم صالح، بیروت: دارصادر، بی‌تا.
46. صفار، محمد بن حسن‏؛ بصائر الدرجات‏؛ چ2، به کوشش: محسن کوچه‌باغی، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، 1402ق‏.
47. صنعانی، عباس بن احمد الیمنی؛ التتمة علی الروض النضیر؛ بی‌نا، 1349 ق.
48. طبرسی، احمد بن علی؛ الاحتجاج علی أهل اللجاج؛ مشهد، نشر مرتضی، 1403 ق.‏
49. ــــــــــــــــــــ؛ الاحتجاج؛ ترجمه بهزاد جعفری، تهران: اسلامیه، 1381 ق.
50. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر؛ تاریخ الامم و الملوک؛ بیروت: دارالتراث، 1387 ق.
51. طبری آملی کبیر، محمد بن جریر بن رستم‏؛ المسترشد فی إمامة علیّ بن أبی طالب علیه السلام؛ چ2، به کوشش احمد محمودی، قم: کوشانپور، 1378 ش.
52. طوسی، محمد بن الحسن؛ تهذیب الاحکام؛ چ4، به کوشش حسن الموسوی خرسان، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1407.
53. ــــــــــــــــــــ؛ مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد؛ بیروت: مؤسسة فقه الشیعة، 1411ق.
54. ــــــــــــــــــــ؛ الامالی؛ قم: مؤسسة البعثة، قم: دار الثقافة، 1414 ق.
55. عبدالرحمان، محمود، معجم المصطلحات و الالفاظ الفقهیه، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا؛ نسخه نرم افزار جامع فقه اهل بیت، بی‌تا.
56. عرشی، امتیاز علی‌خان؛ استناد نهج البلاغة؛ ترجمه: مرتضی شیرازی، تهران: امیرکبیر، 1363.
57. عنایت، حمید؛ ان‍دیشه‌ سیاسی‌ در اس‍لام‌ م‍ع‍اص‍ر؛ ترجمه: ب‍ه‍اءال‍دینن‌ خ‍رم‍ش‍اه‍ی، چ3، تهران، خوارزمی، 1372 ش.‌
58. فراء، ابویعلی محمد بن الحسین؛ الاحکام السلطانیة؛ مکتبة مصطفی البابی، 1386 ق.
59. فیرحی، داود؛ قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام دوره میانه؛ تهران: نشر نی، 1378 ش.
60. قاضی عبدالجبار، ابوالحسن؛ المغنی؛ به کوشش توفیق الطویل و سعید زاید، بی جا: وزارة الثقافة و الارشاد القومی، بی‌تا.
61. قرطبی، محمد بن محمد؛ الجامع لاحکام القرآن؛ تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1364 ش.
62. قسطلانی، احمد بن محمد؛ ارشاد الساری؛ بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
63. قمی، علی بن ابراهیم؛ تفسیر القمی؛ چ3، به کوشش طیب موسوی جزایری. قم: دار الکتاب، 1404 ق.
64. قندوزی، سلیمان بن ابراهیم؛ ینابیع المودة لذوی القربی؛ چ2، قم: دار الأسوة، 1422 ق.
65. کلینی رازی، أبو جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق؛ الکافی؛ چ2، تهران: اسلامیه، 1407 ق.
66. ماوردی، ابوالحسن علی بن محمد؛ الاحکام السلطانیة؛ مکتب الأعلام الإسلامی، 1406 ق.
67. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی‏؛ بحار الانوار؛ چ2، بیروت: ‏دار إحیاء التراث العربی، 1403 ق‏.
68. مسعودی، أبو الحسن علی بن الحسین بن علی؛ مروج الذهب و معادن الجوهر؛ چ2، تحقیق اسعد داغر، قم: دار الهجرة، 1409 ق.
69. مفید، محمد بن محمد؛ النکت الاعتقادیة؛ به کوشش علی میرشریفی و رضا مختاری، قم: دار المفید، 1413ق‏.
70. نصر‌بن‌مزاحم؛ وقعة صفین؛ به کوشش: عبد السلام محمد هارون، القاهرة: المؤسسة العربیة الحدیثة، 1404ق.
71. نعمانی (ابن أبی زینب)، محمد بن ابراهیم؛ الغیبة؛ نشر صدوق، تهران، 1397 ق.
72. نووی، یحیی بن شرف الشافعی؛ منهاج الطالبین وعمدة المفتین؛ مطبعة مصر، 1395 ق.
73. ـــــــــــــــــــــــــ؛ المجموع شرح المهذب؛ دار الفکر، بیروت، بی‌تا.
74. _________________؛ شرح صحیح مسلم؛ بیروت، دار القلم، 1407.
75. سلیم بن قیس‏؛ کتاب سلیم بن قیس هلالی؛ به کوشش: محمد انصاری زنجانی، قم: الهادی، 1405 ق.
76. یعقوبی، احمد بن أبی یعقوب؛ تاریخ الیعقوبی؛ بیروت: دار صادر، بی‌تا.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 05 خرداد 1398
  • تاریخ بازنگری: 10 تیر 1398
  • تاریخ پذیرش: 24 مهر 1398

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار