رویارویی دو جریان‌ اموی و علوی در سده نخست هجری و نقش آن در شکل‌گیری و فهم روایات تفسیری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث جامعة المصطفی العالمیة نمایندگی گرگان

2 دانشیار گروه علوم قران و حدیث جامعه المصطفی العالمیه - قم

چکیده

تحلیل بافت صدور روایات تفسیری، بیانگر آن است که این روایات در تعامل مستقیم با مسائل اجتماعی عصر خود شکل گرفته‌ و اهل بیت (ع)، اهتمام ویژه‌ای به اقتضائات اجتماعی زمانشان داشته‌اند. این پژوهش با روشی تحلیلی در پی تبیین نقش سیاست‌های اموی در شکل‌گیری تفاسیر اهل بیت (ع) در سده نخست هجری است. حذف اهل بیت (ع) از صحنه مرجعیت دینی و سیاسی، جلوگیری از ترویج احادیث مغایر با مشروعیت و اهداف حکومت، تقویت سنت‌ها و فرهنگ‌های مخالف همچون سنت اسرائیلی و فرهنگ جاهلی، ظاهرگرایی در تفسیر، جبرگرایی، اجتهاد در مقابل نص، اجتهادِ مبتنی بر منابع و یا روش‌های ناصحیح، قداست‌زدایی از چهره قرآن و پیامبر اکرم (ص) و تخریب سیمای ائمه اطهار و پیروان ایشان و در نهایت ترویج مفاسد اخلاقی، از مهم‌ترین اقدامات این جریان است. در مقابل اقدامات جناح علوی مشمول ترسیم مرزهای اندیشه‌ورزی، مقابله با تشبیه و تعطیل، ابطال تفکر جبر و تفویض، نهی از مراجعه به اهل کتاب و مقابله با القائات ایشان، در کنار تثبیت مرجعیّت علمی و ولائی اهل‌البیت (ع) و بی‌اعتبار ساختن امویان و دفع بدعت‌های آن‌ها بوده است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The confrontation of Umayyad and Alavi camps in the first century A.H and its effects on the birth, understanding and interpretation of Hadiths

چکیده [English]

The analysis of religious quotations belonging to an era shows that they have been formed in direct connection with the social events in that very era. In this regard, the remarks quoted from an Imam (pbuh) mostly represent the social contexts of his own time. Through an analytical method, this study aims at the role of Umayyad caliphs’ policies in what was quoted from Imams in the first century A.H and how the quotations were interpreted. According to the results of the study, the words of Imams under the Umayyad rule make references to certain social disorders mainly including elimination of Imams from political arenas and religious jurisprudence, banning anti-government remarks, backing up adverse traditions and cultures such as Judaic traditions and Jaheli culture, dependence on denotations of words for interpretation, fatalism, preference of personal decrees over the Quranic ones, jurisprudence based on wrong methods and sources, desanctification of the Quran and the prophet, ruining the image of Imams and their followers, and propagation of immoralities. Versus all this, the Alavi camp took certain measures including the delineation of human thoughts, opposing the notions of incarnation of God and his unrecognizability, undermining the notions of fatalism and divine concession, rejection of advice or inductions from non-Muslims, advertising the scholastic credibility and political patronage of Imams, devaluation of Umayyads and refusing their heretic manners.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • History of interpretation
  • Quotation to interpret
  • dependence on denotations
  • Fatalism
  • Ahl-e Beit (Imams)
- نهج البلاغة؛ بر اساس نسخه صبحی صالح، قم: دار الهجرة، بی‌تا.
1. ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله؛ شرح نهج البلاغة؛ قم: مکتبة آیت‌ الله مرعشی، 1378 ش.
2. ابن اثیر، علی بن محمد؛ أسد الغابة فى معرفة الصحابة؛ بیروت: دار الفکر، 1409 ق.
3. ابن بابویه، محمد بن علی؛ التوحید؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1398 ق.
4. ______________؛ علل الشرایع؛ قم: مکتبة الداوری، 1386 ق.
5. ______________؛ عیون اخبار الرضا؛ بی‌جا: انتشارات جهان، 1378 ق.
6. ______________؛ کمال الدین؛ قم: دار الکتب الإسلامیة، 1395 ق.
7. ______________؛ معانی الاخبار؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1361 ش.
8. ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی؛ القصاص و المذکّرین؛ چ2، بیروت: المکتبة الإسلامی، 1409 ق.
9. ابن حزم، علی بن احمد؛ الاحکام فی اصول الاحکام؛ به کوشش: احمد محمد شاکر، بیروت: دار الآفاق الجدیدة، 2010 م.
10. ابن حنبل، احمد بن محمد؛ المسند؛ قاهره: مؤسسة قرطبة، بی‌تا.
11. ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد؛ تاریخ ابن خلدون؛ به کوشش: خلیل شحادة، بیروت: دار الفکر، 1408 ق.
12. ابن خلکان، احمد بن محمد؛ وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان؛ به کوشش: احسان عباس، بیروت: دار صادر، 2010 م.
13. ابن شعبة، حسن بن علی؛ تحف العقول؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1404 ق.
14. ابن شهرآشوب، محمد؛ المناقب؛ قم: مؤسسه انتشارات علامه، 1379 ق.
15. ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله؛ جامع بیان العلم و فضله؛ به کوشش: ابی الشبال، ریاض: دار ابن جوزی، 1414 ق.
16. ابن عساکر، علی بن حسن؛ تاریخ دمشق؛ به کوشش: علی شیری، بیروت: دار الفکر، 1419 ق.
17. ابن عطیة، عبد الحق بن غالب؛ المحرر الوجیز؛ به کوشش: عبدالسلام عبدالشافی محمد، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1422 ق.
18. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر؛ البدایة و النهایة؛ بیروت: دار الفکر، 1407 ق.
19. _______________؛ تفسیر القرآن العظیم؛ به کوشش: محمد حسین شمس الدین، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1419 ق.
20. ابن ماجه، محمد بن یزید؛ السنن الکبری؛ به کوشش: محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت: دار الفکر، بی‌تا.
21. ابو ریة، محمود؛ أضواء علی السنة المحمدیة؛ قم: دار الکتاب الإسلامی، 1428 ق.
22. ابو زهرة، محمد؛ خاتم النبیین؛ قاهرة: دار الفکر العربی، 1425 ق.
23. امین، احسان؛ التفسیر بالمأثور و تطویره عند الشیعة؛ بیروت: دار الهادی، بی‌تا.
24. امین، احمد؛ ضحی الاسلام؛ قاهرة: مؤسسة الهنداوی، 2011 م.
25. ______؛ فجر الاسلام؛ قاهره: کلمات، بی‌تا.
26. برقی، احمد بن محمد؛ المحاسن؛ قم: دار الکتب الإسلامیة، 1371 ش.
27. بغوی، حسین؛ معالم التنزیل؛ به کوشش: عبدالرزاق مهدی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420 ق.
28. بلاذری، احمد بن یحیی؛ جمل من انساب الاشراف؛ به کوشش: سهیل زکار، ریاض زرکلی، بیروت: دار الفکر، 1417 ق.
29. بلعمی، محمد بن عبیدالله؛ تاریخنامه طبری؛ چ3، تهران: البرز، 1373 ش.
30. ثقفی، ابراهیم بن محمد؛ الغارات؛ به کوشش: جلال الدین حسینى ارموی، تهران: انجمن آثار ملی، 1353 ش.
31. جاحظ، عمرو بن بحر؛ التاج فی أخلاق الملوک؛ به کوشش: احمد زکی باشا، قاهرة: المطبعة الأمیریة، 1332 ق.
32. حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله؛ المستدرک علی الصحیحین؛ به کوشش: مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1411 ق.
33. حر عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل ‏الشیعة؛ قم: آل البیت، 1409 ق.
34. حسکانی، عبیدالله بن عبدالله؛ شواهد التنزیل لقواعد التفضیل؛ به کوشش: محمدباقر محمودی، تهران: وزارت ارشاد اسلامی، 1411 ق.
35. حسنی، هاشم معروف؛ جنبش‌های شیعی در تاریخ اسلام؛ ترجمه: سید محمدصادق عارف، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1407 ق.
36. _____________؛ سیرة المصطفی، نظرة جدیدة؛ تهران: حکمت، 1412 ق.
37. حویزی، عبدعلی بن جمعة؛ نور الثقلین؛ به کوشش: رسولی محلاتی، قم: انتشارات اسماعیلیان، 1415 ق.
38. خزاز رازی، علی بن محمد؛ کفایة الاثر؛ قم: انتشارات بیدار، 1401 ق.
39. خفاجی، حکمت عبید؛ الامام الباقر و أثره فی التفسیر؛ بیروت: مؤسسة البلاغ، 1383 ش.
40. دیلمی، حسن بن محمد؛ ارشاد القلوب؛ بی‌جا: انتشارات شریف رضی، 1412 ق.
41. ذهبی، محمد بن احمد؛ تذکرة الحفاظ؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، 1419 ق.
42. ذهبی، محمدحسین؛ التفسیر و المفسرون؛ قاهرة: مکتبة وهبة، بی‌تا.
43. زیدان، جرجی؛ تاریخ آداب اللغة العربیة؛ بیروت: دار الهلال، بی‌تا.
44. ________؛ تاریخ تمدن اسلام؛ ترجمه: علی جواهر کلام، تهران: امیرکبیر، 1372 ش.
45. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر؛ الاتقان فی علوم القرآن؛ به کوشش: محمد ابوالفضل ابراهیم، بی‌جا: الهیئة المصریة للکتاب، 1394 ق.
46. __________________؛ الدر المنثور؛ قم: کتابخانه آیت‌ الله مرعشی، 1404 ق.
47. __________________؛ تحذیر الخواص من أکاذیب القصاص؛ چ2، به کوشش: محمد صباغ، بیروت: المکتب الإسلامی، 1394 ق.
48. شرف ‌الدین، عبدالحسین؛ الاجتهاد و النص؛ بیروت: دار القاری، 2008 م.
49. شوشتری، نورالله؛ الصوارم المهرقة؛ تهران: چاپخانه نهضت، 1367 ش.
50. شهرستانی، سیدعلی؛ منع تدوین الحدیث؛ قم: مؤسسه فرهنگی تبیان، 1387 ش.
51. صفار، محمد بن حسن؛ بصائر الدرجات؛ قم: کتابخانه آیت الله مرعشی، 1404 ق.
52. ضیف، شوقی؛ تاریخ الادب العربی (العصر الجاهلی)؛ بیروت: دار المعارف، بی‌تا.
53. طبرسی، احمد بن علی؛ الاحتجاج؛ مشهد: نشر مرتضی، 1403 ق.
54. طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع ‌البیان فی علوم القرآن؛ چ3، تهران: ناصرخسرو، 1372 ش.
55. طبری، عماد الدین؛ کامل بهائی؛ قم: المکتبة الحیدریة، بی‌تا.
56. طبری، محمد بن جریر؛ جامع البیان فى تفسیر القرآن؛ بیروت: دار المعرفة، 1412 ق.
57. طوسی، محمدبن حسن؛ أمالی؛ قم: انتشارات دارالثقافة، 1414 ق.
58. عشی، اسحاق شاکر؛ الامام علی بن الحسین زین‌العابدین و الخلافة الاسلامیة؛ بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
59. عقاد، عباس محمود؛ معاویة فی المیزان؛ بیروت: دار الکتاب العربی، 1386 ش.
60. عمری، نبیل بن هاشم؛ فتح المنان؛ بی‌جا: المکتبة المکیة، 1419 ق.
61. عیاشی، محمد بن مسعود؛ کتاب التفسیر؛ به کوشش: رسولی محلاتی‏، تهران: چاپخانه علمیه‏، 1380 ق.
62. فاخوری، حنا؛ تاریخ الادب العربی؛ بیروت: دار الجیل، 1986 م.
63. فرات کوفی، فرات بن ابراهیم؛ تفسیر فرات کوفی؛ به کوشش: محمدکاظم محمودی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1410 ق.
64. قطب الدین راوندی، سعید بن هبة الله؛ الخرائج و الجرائح؛ قم: مؤسسه امام مهدی، 1409 ق.
65. قمی، علی بن ابراهیم؛ تفسیر القمی؛ قم: دار الکتاب، 1404 ق.
66. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1365 ش.
67. مجلسی، محمدباقر؛ بحار الانوار؛ بیروت: مؤسسة الوفاء، 1404 ق.
68. مسلم بن حجاج؛ الجامع الصحیح؛ به کوشش: محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
69. مفید، محمد بن محمد؛ الاختصاص؛ قم: کنگره شیخ مفید، 1413 ق.
70. نمر، عبدالمنعم؛ علم التفسیر؛ قاهرة: دار الکتب الإسلامیة، 1405 ق.
71. نوری، حسین بن محمدتقی؛ مستدرک الوسائل؛ قم: مؤسسه آل‌ البیت، 1408 ق.