تحولات مفهومی اصطلاح «قرآن» نزد اصولیان سده هفتم و هشتم با تکیه بر مؤلفه «اعجاز»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری رشته علوم قرآن و حدیث

2 دانشیار و عضو هیئت علمی گروه علوم قران وحدیث دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

اصطلاح «قرآن» در علم اصول، مفهوم همواره ثابتی نداشته بلکه در طول تاریخ ­­این علم، تعاریفی متفاوت و مؤلفه‌هایی مختلف به خود دیده است. باآنکه در سده‌های پنجم و ششم هجری، مؤلفه‌های ­­«منقول متواتر» و «مکتوب در مصاحف» برای معرفی قرآن بر هر مؤلفه دیگری ازجمله «اعجاز»، ترجیح داده می‌شد اما در سده هفتم، مفهومی جدید از قرآن در علم اصول، ارائه و مؤلفه اعجاز، جایگزین مؤلفه‌های پیشین در تعاریف شده است.
تبیین چرایی جایگزینی مؤلفه اعجاز در تعاریف اصولی سده‌های هفتم و هشتم به‌جای مؤلفه‌های «منقول متواتر» و «مکتوب در مصاحف» با استفاده از روش تاریخ انگاره، مهم‌ترین مسأله پژوهش پیش رو بوده است. تحقیق دراین‌باره نشان‌گر آن است که گفتمان علمی سده‌های هفتم و هشتم پیرامون مبحث اعجاز، نیز وجود انتقادات متعدد پیرامون مؤلفه‌های منقول و مکتوب در این دوران، مهم‌ترین دلایل انتخاب‌ مؤلفه‌ اعجاز برای تعریف قرآن در این دو سده‌ بوده‌ است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Conceptual variation of the term “Quran’ among principlists of the 7th and 8th centuries A.H with an emphasis on the parameter of ‘miracle’

چکیده [English]

In the field of principlism, the term ‘Quran’ has never had a fixed meaning. So far, the term has been used with different definitions and parameters. In the 5th and 6th centuries A.H, the Quran used to be referred to as ‘widely quoted’ and ‘voluminously recorded’, and these two definitions were preferred over ‘miracle’. In the 7th century, however, the perception of the Book was revised, and ‘miracle’ was raised as its major feature. The present study seeks to elaborate on the reasons as why ‘miracle’ emerged as a replacement for the previously used terms of reference to the Quran. The study is conducted through the paradigm shift method, namely reading history texts on the purpose of detecting the development trend of a concept. As the results indicate, the high frequency of criticism on the features ‘widely quoted’ and ‘voluminously recorded’ in the scientific dialogues of the 7th and 8th centuries was the major factor that made scholars shift to the feature ‘miracle’.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Quran
  • Conceptual variation
  • Paradigm shift
  • Miracle
  • Principles of jurisprudence
1. ابن ‌امیر‌ الحاج، محمد بن محمد؛ التقریر و التحبیر؛ چ2، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1403 ق.
2. ابن ‌تغری بردی، یوسف؛ النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة؛ مصر: وزارة الثقافة والإرشاد القومی، 1392 ق.
3. ابن ‌جوزی، عبدالرحمن بن علی؛ فنون الأفنان فی عجائب علوم القرآن‏؛ بیروت: مؤسسة الکتب الثقافیة‏، 1422 ق.
4. ابن حزم، علی بن احمد؛ الإحکام فی أصول الأحکام؛ به کوشش: أحمد محمد شاکر، بیروت: دار الآفاق الجدیدة، بی‌تا.
5. ابن ‌خلدون، عبدالرحمن‌ بن محمد؛ دیوان المبتدأ والخبر فی تاریخ العرب والبربر ومن عاصرهم من ذوی الشأن الاکبر؛ به کوشش: خلیل شحادة، چ2، بیروت: دار الفکر، 1408 ق.
6. ابن ‌خلکان، احمد بن محمد؛ وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان؛ به کوشش: إحسان عباس، بیروت: دار صادر، 1414 ق.
7. ابن دهان، محمد بن علی؛ تقویم النظر فی مسائل خلافیة ذائعة و نبذ مذهبیة نافعة؛ به کوشش: صالح بن ناصر الخزیم، ریاض: مکتبة الرشد– السعودیة، 1422 ق.
8. ابن طاوس، علی بن موسی؛ سعد السعود للنفوس‏؛ قم: محمد کاظم الکتبی‏، بی‌تا.‏
9. ابن عربی، ابوبکر محمد بن عبدالله؛ احکام القرآن؛ به کوشش: علی محمد بجاوی، بیروت: ‏دار الجیل‏‏، 1392 ق.
10. __________________؛ المحصول فی اصول الفقه؛ به کوشش: حسین علی الیدری، سعید فودة، عمان: دار البیارق، 1420 ق.
11. ابن عربی، محمد بن علی؛ ‏‏رحمة من الرحمن فى تفسیر و اشارات القرآن‏؛ به کوشش: محمود غراب، دمشق: مطبعة نصر، 1410 ق‏.
12. _____________؛ فتوحات مکیة؛ قاهره: چاپ عثمان یحیی، 1392 ق.
13. ابن عطیه، عبد الحق بن غالب؛ المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، 1422 ق.
14. ابن عماد، عبد‌الحی بن احمد؛ شذرات الذهب فی أخبار من ذهب؛ به کوشش: محمود الأرناؤوط، دمشق - بیروت: دار ابن کثیر، 1406 ق.
15. ابن ‌لحام، علی بن محمد؛ المختصر فی أصول الفقه علی مذهب الامام أحمد بن حنبل؛ به کوشش: محمدمظهر بقا، مکه مکرمه: مرکز بحوث العلمیة بجامعة ام القری، 1400 ق.
16. ابو اسحاق شیرازی، ابراهیم بن علی؛ اللمع فی أصول الفقه؛ چ2، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1424 ق.
17. ابوالفتوح رازی، حسین بن علی؛ روض الجنان و روح الجنان فى تفسیر القرآن؛ به کوشش: محمدجعفر یاحقی، محمدمهدی ناصح‏، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی‏، 1408 ق.
18. ابو ‌شامة، عبدالرحمن بن اسماعیل؛ المرشد الوجیز إلى علوم تتعلق بالکتاب العزیز؛ بیروت: ‏دار الکتب العلمیة، 1424 ق.
19. ابو شهبه، محمد بن محمد؛ المدخل لدراسة القرآن الکریم‏؛ چ2، قاهره: مکتبة السنة‏، ‏1423 ق.
20. ابو موسی، محمد حسین؛ البلاغة القرآنیة فی تفسیر الزمخشری و اثرها فی الدراسات البلاغیة؛ مصر: مکتبة وهبة، 1408 ق.
21. اشعری، علی بن اسماعیل؛ مقالاتالاسلامیینواختلافالمصلین‏؛ چ3، آلمان: فرانس شتاینر، 1400 ق.
22. اصفهانی، محمود بن عبدالرحمن؛ بیان المختصر شرح مختصر ابن الحاجب؛ به کوشش: محمد مظهر بقا؛ بی‌جا: دار المدنیه السعودیة، 1406 ق.
23. آمدی، علی بن محمد؛ الإحکام فی أصول الأحکام؛ به کوشش: عبدالرزاق عفیفی، دمشق: مؤسسة النور، 1402 ق.
24. بخاری، عبدالعزیز بن ‌أحمد؛ کشف الأسرار شرح أصول البزدوی؛ بی‌جا: مطبعة الشرکة الصحافیة العثمانیة، 1308 ق.
25. بروجردی، حسین‏؛ تفسیر الصراط المستقیم‏؛ به کوشش: غلامرضا مولانا بروجردی، قم‏: مؤسسه انصاریان‏، 1416 ق‏.
26. بغوی، حسین بن مسعود؛ معالم التنزیل فى تفسیر القرآن‏؛ به کوشش: عبدالرزاق المهدی‏، بیروت: ‏دار احیاء التراث العربى‏، 1420 ق.
27. بوطی، محمد سعید؛ من روائع القرآن: تأملات علمیة وأدبیة فی کتاب الله عزوجل؛ بیروت: مؤسسة الرسالة، 1420 ق.
28. بیضاوى، عبدالله بن عمر؛ أنوار التنزیل و أسرار التأویل‏؛ به کوشش: محمد عبد الرحمن المرعشلى‏، بیروت: داراحیاء التراث العربى‏، 1418 ق.
29. پاکتچی، احمد؛ امام رضا (ع) و مسائل اصول فقه: مجموعه مقالات ابعاد شخصیت و زندگی امام رضا (ع)؛ تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، بنیاد بین‌المللی فرهنگی هنری امام رضا (ع)، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، 1392 ش.
30. تفتازانی، مسعود‌ بن عمر؛ التلویح شرح التوضیح فی حل غوامض التنقیح؛ قاهره: مکتبة صبیح، بی‌تا.
31. تنکابنى، محمد؛ ‏ایضاح الفرائد؛ تهران: مطبعة الاسلامیة‏، 1385 ق.
32. تهرانى، هادى؛ محجة العلماء؛ تهران: بی‌نا، 1320 ش.
33. حسینى طهرانى، محمدحسین؛ ‏نور ملکوت قرآن‏؛ چ3، مشهد‏: انتشارات نور ملکوت قرآن، 1427 ق.
34. خازن، علی بن محمد؛ لباب التأویل فى معانى التنزیل؛ به کوشش: محمد علی شاهین‏، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1415 ق.
35. خن، مصطفی سعید؛ اثر الاختلاف فی القواعد الاصولیة فی اختلاف الفقهاء؛ بیروت: مؤسسة الرسالة، 1402 ق.
36. دبوسی، عبدالله بن عمر؛ تقویم الادلة فی اصول الفقه؛ به کوشش: خلیل محیی‌الدین المیس، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1421 ق.
37. ذهبی، محمدحسین؛ التفسیر و المفسرون؛ بیروت: دار احیاء التراث، 1396 ق.
38. زرزور، عدنان؛ مدخل إلى تفسیر القرآن و علومه؛ چ2، دارالقلم- دارالشامیة: دمشق- بیروت: 1419 ق.
39. زرکشی، محمد بن بهادر؛ البحر المحیط فی أصول الفقه؛ قاهره: دار الکتبی، 1414 ق.
40. _____________؛ تشنیف المسامع بجمع الجوامع لتاج الدین السبکی؛ به کوشش: سید عبد العزیز، عبد الله ربیع، مکه مکرمه: مکتبة قرطبة للبحث العلمی و إحیاء التراث، 1418 ق.
41. زمخشری، محمود بن عمر؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل‏؛ چ3، بیروت: دار الکتاب العربی‏، 1407 ق.
42. سبکی، عبدالوهاب بن علی؛ جمع الجوامع فی علم اصول الفقه؛ به کوشش: حسین عقیلة؛ بیروت: دار ابن حزم، 1432 ق.
43. سبکی، علی بن عبدالکافی؛ الإبهاج فی شرح المنهاج؛ بیروت: دار الکتب ‌العلمیة، 1416 ق.
44. سجادی، سید ضیاءالدین؛ مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف؛ تهران: سمت، ۱۳۷۲ ش.
45. سرخسی، محمد بن احمد؛ أصول سرخسی؛ به کوشش ابوالوفا الافغانی، بیروت: دار الکتب العملیة، 1372 ق.
46. سیدی، حسین؛ سیر تاریخی اعجاز قرآن؛ قم: پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، 1392 ش.
47. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی­بکر؛ الإتقان فی علوم القرآن؛ چ2، بیروت: دار الکتاب العربى‏، 1421 ق.
48. شوکانی، محمد بن علی؛ إرشاد الفحول إلی تحقیق الحق من علم الاصول؛ به کوشش: احمد عزو عنایة، دمشق: دار الکتاب العربی، 1419 ق.
49. شهید اول، محمد بن‌ مکی؛ القواعد و الفوائد فی الفقه و الاصول و العربیة؛ به کوشش: عبد الهادی سید محسن حکیم، قم: مکتبة المفید، 1400 ق.
50. صخر، سعید عبد الجلیل یوسف؛ فقه قراءة القرآن الکریم؛ قاهرة: مکتبة القدسى، 1418 ق.
51. صنعانی، محمد بن اسماعیل؛ أصول الفقه المسمی إجابة السائل شرح‌ بغیة‌ الآمل‌ شرح‌ منظومة‌ الکا‌فل‌ بنیل‌ السؤل‌ فی‌ علم‌ الاصول؛ به کوشش: قاضی حسین بن أحمد سیاغی، حسن محمد مقبولی الأهدل، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1986 م.
52. ضیف، شوقی؛ البلاغة العربیة: تطور و تاریخ؛ مصر: دار المعارف، 1977 م.
53. طبرسی، فضل‌ بن حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ به کوشش: محمدجواد بلاغى، تهران: انتشارات ناصرخسرو، 1372 ش.
54. طوسى، محمد بن حسن؛ الخلاف‌؛ به کوشش: علی خراسانی و دیگران، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1407 ق.
55. طوفی، سلیمان بن عبد؛ شرح مختصر الروضة؛ به کوشش: عبد الله بن عبد المحسن الترکی، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1407 ق.
56. عتر، نورالدین؛ علوم القرآن الکریم؛ دمشق: مطبعة الصباح، 1414 ق.
57. عطار، حسن بن محمد؛ حاشیة العطار علی شرح الجلال المحلی علی جمع الجوامع؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، 2009 م.
58. علامه حلی، حسن بن یوسف؛ نهایة الوصول الى علم الاصول‏‏؛ قم: مؤسسة الامام الصادق (ع)، 1425 ق.
59. عنایة، غازی؛ شبهات حول القرآن و تفنیدها؛ بیروت: دار و مکتبة الهلال‏، 1416 ق.
60. غزالی، محمد بن محمد؛ المستصفی؛ به کوشش: عبدالسلام عبدالشافی، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1413 ق.
61. فخر رازی، محمد بن عمر؛ مفاتیح الغیب‏؛ چ3، بیروت: دار احیاء التراث العربی‏، 1420 ق.
62. ______________؛ نهایة الایجاز فی درایة الاعجاز؛ به کوشش: احمد حجازی سقا، قاهرة: المکتب الثقافی، 1989 م.
63. فناری، محمد بن حمزه؛ فصول البدائع فی أصول الشرائع؛ به کوشش: محمد حسین إسماعیل، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1427 ق.
64. قاسم‌پور، محسن؛ اعجاز قرآن، تاریخ و تحلیل؛ تهران: هستی‌نما، 1390 ش.
65. قاضی عیاض، عیاض بن موسی؛ الشفا بتعریف حقوق المصطفی؛ چ2، عمان: دار الفیحاء، 1407 ق.
66. قرطبى، محمد بن احمد؛ الجامع لاحکام القرآن‏؛ تهران؛ ناصرخسرو، 1364 ش.
67. مرداوی، علی بن سلیمان؛ التحبیر شرح التحریر فی أصول الفقه؛ به کوشش: عبد الرحمن الجبرین، عوض القرنی، أحمد السراح، ریاض: مکتبة الرشد السعودیة، 1421 ق.
68. مطیری، عبد‌المحسن؛ دعاوى الطاعنین فی القرآن الکریم فی القرن الرابع عشر الهجری والرد علیها؛ بیروت: البشائر الإسلامیة، 1427 ق.
69. مغنیه، محمدجواد؛ الفقه علی المذاهب الخمسة‌؛ چ10، بیروت: دارالتیاد- دارالجواد، 1421 ق.
70. مقدسی حنبلی، محمد بن‌ مفلح؛ اصول الفقه؛ به کوشش: فهد بن محمد السَّدَحَان، ریاض: مکتبة العبیکان، 1420 ق.
71. میبدی، احمد بن محمد؛ کشف الاسرار و عدة الابرار؛ به کوشش: علی‌اصغر حکمت‏، چ5، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1371 ش‏.
72. ناصری طاهری، عبدالله؛ علل و آثار جنگ‌های صلیبی؛ تهران: نشر فرهنگ اسلامی، 1373 ش.
73. یحیى، عثمان اسماعیل؛ مؤلفاتابن عربیتاریخهاوتصنیفها؛ به کوشش: احمد محمد الطیب، مصر: الهیئة المصریة العامة للکتاب‏، 2001 م.‏