بررسی تطبیقی برهان تمانع در اندیشه فخر رازی و علامه طباطبایی با تکیه بر آیه 22 سوره انبیاء

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران

چکیده

آیه ﴿لَوْ کاَنَ فِیهِمَا ءَالهِةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا (انبیاء: 21/ 22) با بهره­گیری از تلازم میان «تعدد خدایان» و «وقوع فساد در زمین و آسمان»، به اثبات توحید پرداخته است. با توجه به اهمیت مسأله توحید به­ویژه توحید در ربوبیت در منظومه اعتقادی ادیان ابراهیمی و نیز نظر به نقش ویژه آن­ها در بُعد اعتقادی و عملی در زندگی فردی و اجتماعی انسان، در نوشتار حاضر به بررسی تطبیقی برهان تمانع در اندیشه فخر رازی و علامه طباطبایی به‌عنوان دو اندیشور برجسته در حوزه علم کلام و حکمت متعالیه پرداخته شده است.از رهگذر این جستار، مشخص می­شود که تقریر فخر رازی ناظر به توحید در ذات الهی بوده و فساد زمین و آسمان به معنای تحقق نیافتن آن­هاست؛ اما این برهان در اندیشه علامه طباطبایی، بیان­گر توحید در ربوبیت بوده و فساد زمین و آسمان به معنای نابسامانی و فروپاشی آن­هاست. امکان یا استحاله توافق خدایان بر تدبیر واحد عالم هستی، از دیگر نقاط مورد اختلاف آن دو است که فخر رازی، اولی و علامه طباطبایی، دومی را برگزیده است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A comparative study of the arguments Tmano in thought of Fakhr Razi and Allameh Tabatabaei Based on verse 22 of Sura Anbiya..

نویسنده [English]

  • Hasan Rezaii Haftadur
faculity of Univercity of Tehran
چکیده [English]

The verse of the Quran, Lo Kan Fihema Alaton Ella Alla (If there were two gods in the world, the world would be corrupted), (Anbiya 21/22), proves the monotheism by using the conjunction between "the multitude of gods" and "the corruption of the earth and the heavens".

Considering the importance of monotheism, especially monotheism, in the governance of the world in the belief system of the Abrahamic religions, and considering their special role in the belief and practice dimension of human personal and social life, in the present study we have compared the argument of Tamano in Fakhr Razi and al-Tabataba'i thought. Both are prominent scholars in theology and transcendent wisdom.
It is clear from this research that Fakhr Razi's interpretation about monotheism refers to the essence of God. The corruption of the earth and the sky means that it is not fulfilled; but in Allama Tabataba'i's thought, this argument demonstrates the unity of God in governing the world, and the corruption of the earth and the sky means its disintegration and collapse. The possibility or the impossibility of the gods agreeing to govern the world is another of the disputes where Fakhr Razi has accepted the former and Allameh Tabatabai has chosen the latter.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Borhan Tamano
  • Monotheism in governing
  • Fakhr Razi
  • Allameh Tabatabai
ـ قرآن کریم؛ ترجمه: محمدمهدی فولادوند؛ تهران: دارالقرآن الکریم، ‌1415ق.
1. ابن رشد، محمد بن احمد؛ رسالة مابعد الطبیعة؛ بیروت: دار الفکر، 1994 م.
2. ابن عربى، محمد بن علی؛ الفتوحات المکیة؛ بیروت: دار صادر، بی­تا.
3. ـــــــــــــــــــ؛ فصوص الحکم؛ قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة، 1946 م.
4. ابن ­هشام، عبد الله بن یوسف؛ مغنی اللبیب؛ قم: کتابخانه آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، بی­تا.
5. ازهری، محمد بن احمد؛ تهذیب اللغة؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی­تا.
6. اشعری، ابوالحسن؛ مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین؛ بیروت: دار صادر، 1400 ق.
7. آمدی، علی بن محمد؛ ابکار الافکار فی اصول الدین؛ به کوشش: احمد محمد مهدی‏، قاهره: دار الکتب، 1423 ق.
8. ــــــــــــــــ؛ غایة المرام فی علم الکلام؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، 1413 ق.
9. بستانى، فؤاد افرام؛ فرهنگ ابجدی؛ تهران: نشر اسلامی، 1375 ش.
10. تفتازانی، مسعود بن عمر؛ شرح المقاصد؛ به کوشش: عبدالرحمن عمیرة‏، قم: الشریف الرضی، 1409 ق.
11. ـــــــــــــــــــ؛ کتاب المطول؛ به کوشش: السید میر شریف، قم: مکتبة الداوری، بی­تا.
12. جرجانی، علی بن محمد؛ شرح المواقف؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، 1419 ق.
13. جوادی آملی، عبدالله؛ توحید در قرآن؛ قم: اسراء، 1385 ش.
14. جوهری، اسماعیل بن حماد؛ الصحاح­؛ بیروت: دارالعلم للملایین، بی­تا.
15. جوینى، عبدالملک؛ الارشاد إلى قواطع الادلة فی أصول الاعتقاد؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، 1416 ق.
16. حنفی ماتریدی، محمود بن زید؛ التمهید لقواعد التوحید؛ بیروت: دار الغرب الإسلامی، 1995 م.
17. درویش، محیى الدین؛ اعراب القرآن الکریم و بیانه‏؛ دمشق: دار الارشاد، 1415 ق.
18. دیرباز، عسکر؛ «بررسی و تحلیل روایت‌های کلامی‌ و فلسفی برهان تمانع»، پژوهش‌های‌فلسفی‌ـ‌کلامی،ش28، 1385 ش.
19. راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ مفردات الفاظ القرآن الکریم؛ دمشق: دارالقلم، 1412 ق.
20. سبحانی، جعفر؛ منشور جاوید؛ قم: مؤسسه امام صادق (ع)، 1383 ش.
21. سبزواری، هادی بن مهدی؛ اسرار الحکم‏؛ قم: مطبوعات دینى، 1383 ش.
22. سجادی، جعفر؛ فرهنگ معارف اسلامی؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1373 ش.
23. صافى، محمود؛‏ الجدول فى اعراب القرآن‏؛ بیروت‏: دار الرشید، 1418 ق.
24. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم؛ الاسفار الاربعة؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1981 م.
25. ـــــــــــــــــــــــــــــ؛ المظاهر الالهیة؛ به کوشش: سید محمد خامنه­ای، تهران: بنیاد حکمت صدرا، 1387 ش‏‏.
26. ـــــــــــــــــــــــــــــ؛ شرح أصول الکافی؛ تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1383 ش.
27. صدوق، محمد بن علی؛ التوحید؛ قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1398 ق.
28. طباطبایی، سید محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه‏، 1417 ق.
29. ـــــــــــــــــ؛ نهایة الحکمة؛ به کوشش: غلامرضا فیاضی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1385 ش.
30. طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان لعلوم القرآن؛ تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1372 ش.
31. طوسی، محمد بن حسن؛‏ التبیان فى تفسیر القرآن‏؛ به کوشش: احمد قصیرعاملی‏، بیروت: داراحیاء التراث العربى‏، بی­تا.
32. فخر رازی، محمد بن عمر؛ الاربعین فی اصول الدین؛ قاهره: مکتبة الکلیات الازهریة، 1986 م.
33. ـــــــــــــــــــ؛ المباحث المشرقیة فى علم الالهیات و الطبیعیات؛ قم: بیدار، 1411 ق.
34. ـــــــــــــــــــ؛ المطالب العالیة من العلم الالهی؛ بیروت: دار الکتاب العربی، 1407 ق.
35. ـــــــــــــــــــ؛ مفاتیح الغیب؛ بیروت: دار احیاء التراث العربى، 1420 ق.
36. قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا؛ تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب‏؛ به کوشش: حسین درگاهی‏، تهران‏: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368 ش‏.
37. ماتریدی، محمد بن محمد؛ التوحید؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، 1427 ق.
38. مجلسی، محمدباقر؛ بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1362 ش.
39. مصباح یزدی، محمدتقی؛ معارف قرآن 1 (خداشناسی)؛ قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1393 ش.
40. مفید، محمد بن محمد؛ اوائل المقالات؛ بی­جا: دار المفید، 1414 ق.
41. میرداماد، محمدباقر بن محمد؛ مصنفات میرداماد؛ تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1381 ش.
42. نراقی، مهدی بن ابی­ذر؛ جامع الافکار و ناقد الانظار؛ تهران: انتشارات حکمت، 1423 ق.
43. ‌نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد؛ تلخیص المحصل (المعروف بنقد المحصل)؛ بیروت: دار الأضواء، 1405 ق.