شخصیت‌ رجالی «متوکل بن عمیر»، راوی صحیفۀ سجادیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه علامه طباطبائی(ره)، تهران، ایران.

2 دانشجوی دکتری، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه علامه طباطبایی(ره)، تهران، ایران.

3 دانشجوی دکتری، گروه علوم حدیث تطبیقی، دانشکدۀ قرآن و حدیث، جامعة المصطفی العالمیة، قم، ایران.

10.30512/kq.2024.21255.3836

چکیده

هدف: متوکل بن عمیر یکی از محدثانی است که اطلاعات چندانی درباره شخصیت و مرام رجالی او در منابع حدیثی و رجالی وجود ندارد. هویت، زندگینامه و منش رجالی این فرد به ‌درستی مشخص نشده و هیچ‌یک از رجالاون متقدم اطلاعات روشنی از او ارائه نکرده‌اند، با آنکه تمامی سلسله سندهای نسخه‌های صحیفه سجادیه به این راوی ختم می‌شود. هدف این پژوهش توصیف و تحلیل داده‌های تاریخی، رجالی و حدیثی برای رفع ابهامات موجود درباره وی و تبیین جنبه‌های مختلف زندگی او بر اساس گزارش‌ها و استدلال‌های تاریخی است.
روش پژوهش: این پژوهش به روش توصیفی‌ـ تحلیلی و با بهره‌گیری از داده‌های تاریخی، رجالی و حدیثی به تحلیل اخبار مربوط به متوکل بن عمیر پرداخته است. تلاش شده تا با استفاده از قرائن رجالی، سندی و متنی، اطلاعات دقیق‌تر و موثق‌تری درباره شخصیت، زندگی و جایگاه رجالی این محدث به دست آید.
یافته‌ها: 1. متوکل بن عمیر همان متوکل بن هارون است و نام پدر او عمیر بوده است. انتساب به هارون به دلیل انتساب به جدّ وی (هارون) مطرح شده است؛ 2. عمیر بن متوکل فرزند متوکل بن عمیر است؛ بنابراین، متوکل هم پدری به نام عمیر و هم فرزندی به همین نام داشته است؛ 3. متوکل بن عمیر در اواخر قرن یکم و اوایل قرن دوم می‌زیسته و از اهالی بلخ بوده است؛ 4. تنها مجموعه روایی قابل استناد به متوکل بن عمیر، صحیفه سجادیه است؛ 5. براساس تحلیل قرائن رجالی، سندی و متنی، متوکل بن عمیر شخصیتی امانتدار، ضابط، عادل، صادق، متدین به دین اسلام و موثق بوده است.
نتیجه‌گیری: کاربست روش‌های تحلیل تاریخی و رجالی در این پژوهش نشان داد که متوکل بن عمیر، شخصیتی محوری در زنجیره اسناد صحیفه سجادیه بوده و علی‌رغم ابهاماتی که درباره زندگی او وجود دارد، شواهد به روشنی بر وثاقت، دیانت و امانتداری او دلالت می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Biography of Motawakkel bin Umayr: the narrator of the Sahifa Sajjadiya

نویسندگان [English]

  • Roohollah Mohammad alinejad omran 1
  • Leila Khanioushani 2
  • Ali Farahmandian 3
1 Associate Professor of Quranic Sciences and Hadith, Faculty of Theology and Islamic Studies, Allameh Tabatabai University, Tehran, Iran.
2 PhD Student of Quranic Sciences and Hadith, Faculty of Theology and Islamic Studies, Allameh Tabatabai University, Tehran, Iran.
3 PhD Student of Comparative Hadith Studies, Faculty of Quran and Hadith, Al-Mustafa International University, Qom, Iran.
چکیده [English]

Mutawakkel bin Umayr is a narrator whose character is still in dark because there is not much information about him in hadith sources. His identity, biography and scholastic status are not well known. So far, none of the early scholars have provided clear information about his character. This uncertainty is below the dignity of this narrator. All the references of the Sahifa Sajjadiya's manuscripts, in any case, lead to this narrator. Therefore, in this study, an attempt is made to describe and analyze the news received about Motawakkel bin Umayr by using historical, biographical and hadith data. The study also seeks to clarify as much as possible the different aspects of his life based on historical reports and arguments. Thus, the ambiguities of this issue can be resolved as far as possible. The findings indicate that, first of all, Motawakkel bin Umayr is the same as Motawakkel bin Haroun, and the name of Motawakkel's father is Umayr. The attribution to Haroun is suggested because of his ancestor was Haroun. Also, Umayr bin Motawakkel is the son of Motawakkel bin Umayr. So, Motawakkel had both a son named Umair and a father named Umair. In addition, Umair's name is sometimes written without the letter y.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Motawakkel bin Umayr
  • Motawakkel bin Haroun
  • Umayr bin Motawakkel
  • Scholastic hadith character
  • Sahifa Sajjadiya
الصحیفة الخامسة السجادیة. (بی‌تا). تحقیق: محسن امین عاملی، مکتبة الامام امیرالمؤمنین علی(ع).
الصحیفة السجادیة. (1376 الف). دفتر نشر الهادی.
الصحیفة السجادیة. (1376 ب). ترجمه و شرح علی‌نقی فیض‌‌الإسلام اصفهانی، تحقیق: عبدالرحیم افشاری زنجانی، فقیه.
آقابزرگ تهرانی، محمدحسن. (1403). الذریعة الی تصانیف‌ الشیعة. دار الأضواء.
ابن داود حلی، حسن بن علی. (1342). الرجال. دانشگاه تهران.
ابن ‌شهرآشوب، محمد بن علی. (1431). مناقب آل ابی‌طالب(ع). تحقیق: علی اشرف، المکتبة ‌الحیدریة.
ابن‌ شهرآشوب، محمد بن علی. (بی‌تا). معالم ‌العلماء فی فهرست کتب ‌الشیعة و أسماء‌ المصنفین منهم قدیماً و حدیثاً. المطبعة ‌الحیدریة.
ابن غضائری، احمد بن حسین. (1380). الرجال لابن الغضائری. تحقیق: محمد رضا حسینی جلالی، دار الحدیث.
اردبیلی، محمد بن علی. (1403). جامع‌ الرواة و ازاحة‌ الاشتباهات عن الطرق و الأسناد. دار الأضواء.
اعرابی، غلامحسین. (1378). سیمای صحیفۀ سجادیه. فرهنگ کوثر، 3(8)، پیاپی: 32، 55-58.
ایزدی‌مبارکه، کامران و مهدوی‌منش، حسین. (1390). بازشناسی شخصیت رجالی «خیثمة بن عبدالرحمن جعفی» در منابع امامیه و اهل تسنن. کتاب قیّم، 1(1)، پیاپی: 1، 143-174.
بحرانى، سیدهاشم بن سلیمان. (1411). حلیة ‌الأبرار فی أحوال محمّد و آله الأطهار(ع). مؤسسة المعارف ‌الاسلامیة.
پهلوان، منصور. (1378). اسناد و مشایخ راویان «صحیفۀ کامله». علوم حدیث، 4(2)، پیاپی: 14، 26-69.
تفرشی، مصطفی بن حسین. (1377). نقد الرجال. موسسۀ آل ‌بیت(ع) لاحیاء التراث.
جهان مهین، شکرالله. (1393). صحیفۀ کاملۀ سجادیه و نکاتی پیرامون آن. درس‌هایی از مکتب اسلام، 56(9)، پیاپی: 643، 44-51.
جهانبخش، جویا. (1380). زبور آل‌محمد(ص) در گذر تاریخ. آینۀ پژوهش، 12(9 و 10 و 11 و 12)، پیاپی: 71 و 72، 60-70.
حائری، ابوعلی محمد بن اسماعیل. (1416). منتهی ‌المقال فی احوال ‌الرجال. موسسۀ آل‌ بیت(ع) لاحیاء ‌التراث.
حسینی، سید جواد. (1382). با صحیفۀ سجادیه آشنا شویم. مبلغان، 5(8)، پیاپی: 46، 40-52.
حسینی‌جلالی، محمد حسین. (1421). دراسة حول الصحیفة السجادیة. مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
حکیم، سید محمدحسین. (بی‌تا). حاشیه الصحیفه السجادیه: محمد بن منصور بن ادریس حلی(598 ق). میراث حدیث شیعه، 12(20)، 259-372.
خزاز رازی، علی بن محمد. (1401). کفایة‌ الأثر فی النص على الأئمة ‌الإثنی ‌عشر. بیدار.
خویی، سید ابوالقاسم. (1372). معجم رجال‌ الحدیث و تفصیل طبقات‌ الرواة. بی‌نا.
رحمان‌ستایش، محمدکاظم. (1387). توثیقات عام و خاص. تحقیق سیدکاظم طباطبایی، دانشگاه قرآن و حدیث.
شادان، جبرییل. (1379). ترجمه‌ای تازه از صحیفۀ سجادیه. علوم حدیث، 5(3)، پیاپی: 17، 200-208.
شبیری‌ زنجانی، سیدموسی. (بی‌تا). التعلیقات الرجالیة علی کتب الحدیث. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی(نور).
شبیری‌ زنجانی، سید محمدجواد. (بی‌تا). کشف ‌النقاب عن وجوه رواة‌ الأصحاب. بی‌نا.
شریف‌زاده یزدی، فاطمه و جنتی‌فر، محمد. (1395). اشارات قرآنی(تضمین و تلویح) در صحیفۀ سجادیه. مطالعات قرآنی، 7(4)، پیاپی: 28، 133-154.
شوشتری، محمدتقی. (1410). قاموس الرجال. مؤسسة النشر الاسلامی.
صدرایی‌ خویی، علی. (1382). صحیفۀ سجادیه به روایت ابن مالک. علوم حدیث، 8(3)، پیاپی: 29، 72-86.
ضیائی ‌ارزگانی، رحمت الله. (1390). نقش افغانستان در تمدن اسلامی. جریان‌شناسی دینی معرفتی در عرصۀ بین‌الملل، 4(2)، پیاپی: 7، 15-52.
طوسی، محمد بن حسن. (1420). فهرست کتب‌ الشیعة و اصولهم و اسماء‌ المصنفین و اصحاب‌ الاصول. تحقیق: عبدالعزیز طباطبایی و سایرین، مکتبة المحقق الطباطبایی.
عابدی، احمد. (1378). کتاب‌های حدیثی از نگاه امام خمینی(ره). علوم حدیث، 4(4)، پیاپی: 14، 26-37.
علامه حلی، حسن بن یوسف. (1402). رجال العلامة الحلی. تصحیح: محمدصادق بحرالعلوم، الشریف الرضی.
غلامعلی، احمد. (1389). قرآن و صحیفۀ سجادیه؛ درون‌مایه‌های مشترک. علوم حدیث، 15(3)، پیاپی: 57، 119-148.
غلامعلی، احمد. (1392). اعتبارسنجی الصحیفة السجادیة. علوم حدیث، 18(3)، پیاپی: 69، 32-58.
کلباسی، ابو المهدی. (1419). ‌سماء المقال فی علم الرجال. تحقیق: محمد حسینی قزوینی، مؤسسة ولی العصر(ع).
کلباسی، محمد بن محمد ابراهیم. (1380). الرسائل الرجالیة. دار الحدیث.
کمالی سرپلی، عبدالقادر. (1387). بررسی تاریخی شخصیت یحیی بن زید. سخن تاریخ، 2(2)، پیاپی: 3، 94-115.
مامقانی، عبدالله. (1423). تنقیح المقال فی علم الرجال. مؤسسۀ آل‌ البیت(ع) لاحیاء التراث.
مجلسی، محمدباقر. (1420). الوجیزة فی الرجال. تحقیق: محمدکاظم رحمان‌ستایش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مجلسی، محمدتقی بن مقصود علی. (1406). روضة ‌المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه. تحقیق: حسین موسوی کرمانی و علی اشتهاردی، بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور.
مجلسی، محمدتقی. (1414). لوامع صاحبقرانی‌ المشتهر بشرح الفقیه. اسماعیلیان.
مجلسى، محمدباقر بن محمدتقى. (1403). بحار الأنوار. دار إحیاء التراث العربی.
مدنی، سید علی‌خان. (1411). ریاض السالکین، تصحیح: محسن حسینی‌ امینی، دفتر انتشارات اسلامی.
معارف، سید مجید. (1400). تاریخ عمومی حدیث با رویکرد تحلیلی. کویر.
مغنیه، محمدجواد. (1428). فی ظلال صحیفة ‌السجادیة. تحقیق: سامی غریری، دار الکتاب الاسلامی.
موسوی بروجردی، سید حسن و نظری، محمود. (1384). پژوهشی در نسخۀ شهید اول از صحیفۀ سجادیه. سفینه، 2(2)، پیاپی: 7، 63-108.
میرجلیلی، علی محمد؛ رضایی هفتادر، حسن و دهقان، سمیرا. (1396). شخصیت رجالی سَماعة بن مِهران حضرمی. آموزه‌های حدیثی، 1(2)، پیاپی: 2، 127-144.
میرداماد، محمدباقر. (1406). شرح الصحیفة الکاملة السجادیة. مهدیه میرداماد.
نجاشی، احمد بن علی. (1365). رجال النجاشی. محقق: سیدموسی شبیری زنجانی، مؤسسة النشر الإسلامی.
نوری، حسین بن محمدتقی. (1408). مستدرک ‌الوسائل. مؤسسة آل ‌البیت(ع) لإحیاء التراث.
هادی، مهدی. (1397). بررسی اسناد صحیفۀ سجادیه. مطالعات راهبردی علوم انسانی و اسلامی، 3(3)، پیاپی: 16، 123-146.
الهامی‌نیا، علی اصغر. (1384). راهبرد نیایش در صحیفۀ سجادیه. حصون، 2(2)، پیاپی: 4، 94-126.
یوسفیان، نعمت‌الله. (1390). آشنایی اجمالی با صحیفۀ سجادیه. پیام، 6(2)، پیاپی: 106، 66-81.