اصطلاح‌شناسی تدبر در قرآن و مطالعه تطبیقی آن با روش‌آموزش اکتشافی و متعلّم‌محور

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکتری، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

10.30512/kq.2024.20905.3787

چکیده

هدف: اصطلاح­شناسی و شناخت ماهیت تدبّر، از نگاه قرآن­پژوهان و تبیین روابط آن با اصطلاحات مرتبط و تعیین مرزهای مفهومی آن، یکی از بایسته­های پژوهشی است. این پژوهش، پس از ریشه­شناسی و تبیین معنای لغوی تدبّر و بررسی کاربردهای قرآنی آن و بررسی مؤلفه­های فرایند تدبّر از منظر قرآن­پژوهان، ماهیت و چیستی اصطلاح تدبّر را تبیین می‌کند.
روش پژوهش: داده‌های مورد نیاز این پژوهش با استفاده از روش فیش‌برداری کتابخانه‌ای جمع‌آوری شده و سپس با به‌کارگیری روش منطقی «سَبر و تقسیم» مورد مقایسه، تطبیق و استنتاج علمی قرار گرفته است.
یافته‌ها: این جستار نشان می­دهد که تدبّر یک روش آموزش همگانی متعلّم‌محور است که امروزه آن را با نام روش فعال آموزشی اکتشافی می­شناسند. اکتشافی بودن تدبر، علاوه بر لذت‌بخش کردن این فرآیند، ماندگاری آموزش را به همراه داشته و مسیر آن را خوشایند می‌سازد. متدبر فعالانه به سراغ فهم قرآن می‌رود و آگاهانه تفهیم خداوند را دریافت می‌کند. دریافت آگاهانه تفهیم قرآنی همان نقشی است که خداوند برای مخاطبان کلام خود در نظر گرفته است و آنها را بدان امر فرموده است. استفاده از روش تدبری برای دریافت و تفهم متن و موضوعات قرآنی، ضمن استناد دقیق، به خاطر فعال نگه‌داشتن متدبر در تمام مراحل تدبر، باعث نشاط او در این فرآیند می‌شود. با توجه به همگانی بودن تدبر، این روش در بین علاقه‌مندان به فهم قرآنی با اقبال مواجه شده است.
نتیجه‌گیری: بررسی و اجرای مراحل دو نمونه تدبّر قرآنی، انطباق کامل فرایند تدبّر با مراحل آموزش اکتشافی در روش استقرایی، حلّ مسأله و قصه­گویی را نشان می­دهد. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Terminological study of deliberation (Tadabbur) in the Quran and its comparison with discovery learning and a student-centered teaching method

نویسندگان [English]

  • fateme sadate hashemi 1
  • abbas esmaeelizadeh 2
  • غلامرضا رئیسیان 2
1 . PhD student, Department of Quranic Sciences and Hadith, Faculty of Theology and Islamic Studies, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran.
2 Associate Professor, Department of Quranic Sciences and Hadith, Faculty of Theology and Islamic Studies, Faculty of Theoogy and Islamic Studies,Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran.
چکیده [English]

It is an essential research task to understand the nature of deliberation (Tadabbur) from the perspective of Quranic scholars, clarify its relations with related terms, and determine its conceptual boundaries. This study aims to elucidate the nature of the term “Taddabur” through etymological analysis, explain its lexical meaning, and investigate its Quranic applications and components from the viewpoint of Quranic scholars. In terms of its objective, the research is an applied type. The data are collected with a descriptive-analytical method through library sources and subsequently “testing” and “division” logical method. The research also uses comparison, adaptation, and deduction techniques. The contemplator actively engages in understanding the Quran and consciously receives God's message. The conscious understanding of the divine message is the role that God has set for the audience of His Word. A deliberative methodology for the comprehension of Quranic texts and precise references keep the contemplator actively engaged through all the stages of Taddabur, thereby invigorating them in the process. Given the universal nature of Taddabur, this method has gained popularity among those interested in Quranic understanding. Investigating the stages of two samples of Quranic deliberation reveals a complete alignment between the deliberation process and the stages of discovery learning in the inductive method, problem-solving, and storytelling. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • The Holy Qur’an
  • Semantic analysis of Taddabur
  • Discovery learning method
  • Inductive approach
  • Problem-solving
  • Storytelling
قرآن کریم. ترجمه محمدمهدی فولادوند. (1415)، دار القرآن الکریم.
کتاب مقدس.
ابراهیمی‌دینانی، غلامحسین؛ خسروپناه، عبدالحسین و امامی، احمد. (1399). اصطلاح‌شناسی مفهوم علم در فلسفه اسلامی. معرفت فلسفی، 18(3)، پیاپی: 67، 35-52.
ابراهیمی، نامدار. (1399). تربیت برای پرسیدن، نی.
ابن حنبل، احمد. (1421). مسند الامام احمد بن حنبل. مؤسسة الرسالة.
ابن درید، محمد بن حسن. (1998). جمهرة اللغة. دارالعلم الملایین.
ابن فارس، احمد. (1404). مقاییس اللغة. مکتبة الاعلام الاسلامی.
ابن منظور. (1414). لسان العرب. دارصادر.
احمدی، غلامعلی. (1380). کاربرد روش حل مسأله در آموزش علوم. روش­های تدریس، 25(1)، پیاپی: 65، 11-46.
الهی زاده، محمد حسین. (1393). تدبر موضوعی قرآن کریم. مؤسسه فرهنگی تدبر در قرآن و سیره.
الهی زاده، محمد حسین. (1394). درسنامه‌ تدبر ترتیبی قرآن: مبانی، مبادی و روش. مؤسسه فرهنگی تدبر در قرآن و سیره.
الهی زاده، محمد حسین. (1398). تدبر در قرآن کریم. مؤسسه فرهنگی تدبر در قرآن و سیره.
امیری، محمد. (1399). تبیین رابطه تدبر با رضایت‌مندی نیروی انسانی بر اساس آموزه­های وحیانی. مطالعات قرآن وعلوم، 4(1)، پیاپی: 7، 74-103.
بابایی، علی­اکبر؛ عزیزی‌کیا، غلامعلی؛ روحانی‌راد، مجتبی و رجبی، محمود  (1396). روش شناسی تفسیر قرآن کریم. سمت.
برزگر، محمد و واعظی، محمود. (1395). بازشناسی جایگاه سنت در مکتب تفسیری قرآن به قرآن براساس تفاوت دو مرحله تدبر و تبیین (تفسیر). معارج، 1(2)، 111-139.
پات، فریبا و صرفی، زهرا. (1401). تأسیس نظام‌های دنیوی در صدر اسلام و نقد انگاره آخرت‌گراییِ دین اسلام (مطالعه موردی تأسیس نظام آموزشی). پژوهشنامه تاریخ و تمدن اسلامی، 55(2)، 279-296. https://doi.org/10.22059/jhic.2023.355337.654403
تویجری، عبداللطیف. (1436). تدبر القرآن الکریم. دارالمنهاج.
ثعالبی، عبدالملک بن محمد. (1414). فقه اللغة. دار الکتب العلمیة.
حربی، حسین بن علی. (1431). قواعد التدبر و ضوابطه و تطبیقاته. بی­نا.                       
حسنی ندوی، علی ابوالحسن. (2010). المدخل الی الدراسات القرآنیة. ابن کثیر.
حسینی، بی­بی زینب. (1395). رهیافتی زبان‌شناسانه به موضوع «مسّ شیطانی» در قرآن کریم. آموزه­های قرآنی، 13(2)، پیاپی: 24، 55-80.
خادمی، ملوک و مهرولی، فاطمه. (1394). بررسی قصه‌گویی قرآن به عنوان روشی فعال درآموزش اخلاق. تربیت اسلامی، 10(1)، پیاپی: 20، 51-71.
خوشدل­مفرد، حسین. (1389). ضوابط تدبر در قرآن از منظر علامه طباطبایی(ره). پژوهش­های علوم و معارف قرآن، 3(3)، پیاپی: 8، 9-32.
خوش­منش، ابوالفضل. (1387). تدبر در قرآن، اصلی بنیادین در تعامل با کلام الله مجید. پژوهشنامه علوم و معارف قرآن کریم، 1(1)، 145-186.
راد، علی و علیان‌نظری، محمد. (1395). تحلیل ماهیت تدبر در قرآن از منظر تفاسیر امامیه. اندیشه و حدیث، 11(1)، پیاپی: 21، 24-36.
رسویر، ژان پل. (1399). روش­های تربیت جدید. ترجمه: شقایق السادات جاسمی، رسالت.
ریسونی، قطب. (2010). النص القرآنی من تهافت القراء الی افق التدبر. وزارة اوقاف.
سبت، خالد بن عثمان. (2016). القواعد و الاصول و تطبیقات التدبر. مکتبة التدبر.
سبحانی، محمد عنایة الله اسد. (2016). عقد الجمان فی تقویم تدبر القرآن، دار عمار.
سرجان، عبدالله غنی. (2009). التدبر حقیقته. مؤسسة التدبر.
صیاح، انطوان. (2012). کیفیات التعلیم و التعلم. دار النهضة العربیة.
عبدالباقی، محمد فؤاد. (1407). المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، دارالفکر.
عبدالتواب، رمضان. (1409). فصول فی فقه اللغة. مکتبة خانجی.
عسکری، حسن بن عبدالله. (1400). الفروق فی اللغة. دارالآفاق الجدیدة.
علیزاده، مژده و علوی، سیدحمیدرضا. (1394). روش­های آموزشی از منظر قرآن کریم. معرفت، 24(2)، پیاپی: 209، 73-88.
فخر رازی، محمد بن عمر. (1420). مفاتیح الغیب. دار احیاء التراث العربی.
فراهیدی، خلیل بن احمد. (1409). العین. هجرت.
فرهادیان، رضا. (1375). اسس التربیة و التعلیم فی القرآن و الحدیث. بوستان کتاب.
فضلی‌خانی، منوچهر. (1395). لذت یادگیری. وزارت آموزش و پرورش.
فهمی حجازی، محمود. (1379). زبان‌شناسی عربی، ترجمه: حسین سیدی، بنیاد پژوهش­های آستان قدس رضوی.
قائمی­نیا، علیرضا. (1386). بررسی روش­های آموزش دین، کتاب نقد بهار، 12(1)، پیاپی: 42، 79-90.
قدردوست نخچی، سعیده. (1396). فهم نظام‌های اصطلاح شناسی: اصطلاح‌شناسی و مسئله طبقه‌بندی. زبان‌کاوی، 3(1)، پیاپی: 4، 107-123.
قدوری حمد، غانم. (2004). المدخل الی الاصوات العربیة. دار عمار.
قمى مشهدى، محمد بن محمدرضا. (1368). تفسیر کنز الدقائق. وزارت ارشاد اسلامى‏‏.
کار، دیوید. (1385). روش‌های پیشرفته تدریس. ترجمه فردانش، کویر.
کالو، محمدمحمود. (1430). القراءات المعاصره للقرآن الکریم، دارالیمان.
کریمی، محمود و سلمان نژاد، مرتضی. (1393). ریشه‌شناسی واژه قرآنی «تدبّر». مطالعات قرآن و حدیث، 8(1)، پیاپی: 14، 157-196.
کلینی، محمد بن یعقوب. (1407). الکافی. دارالکتب الاسلامیة.
کمال الدین، حازم علی. (2008). مفردات المشترکات السامی. مکتبة الآداب.
گیررتس، دیرک. (1393). نظریه­های معناشناسی واژگانی. ترجمه کوروش صفوی، علمی.
لاحم، خالد عبدالکریم. (2004). مفاتح تدبر القرآن و النجاح فی الحیاة. مکتبة الفهد الوطنیة.
لجنه علمیه. (1430). مفهوم التدبر (تحریر و تأصیل). مکتبة الفهد الوطنیة.
لجنه علمیه. (2012). ثلاثون مجلسا فی التدبر. دارالحضارة.
لطفی، سید مهدی و ستوده‌نیا، محمدرضا. (1392). حوزه معنایی تدبر در قرآن کریم، پژوهش­های زبان‌شناختی قرآن، 2(2)، پیاپی: 4، 41-54.
لطیفی، میثم. (1390). روش‌شناسی راهبردهای تدبر در قرآن کریم: استقرایی از پژوهش‌های میان‌رشته‌ای مدیریت اسلامی در دهه اخیر. اندیشه مدیریت راهبردی، 5(2)، پیاپی: 10، 25-56.
لک­زایی، علی­رضا؛ عاصی‌مذنب، ابوالقاسم و شایق، محمدرضا. (1399). ماهیت تدبر موضوعی در قرآن. مطالعات علوم قرآن، 2(4)، پیاپی: 6، 105-136. https://doi.org/10.22081/jqss.2021.59144.1082
مجلسی، محمد باقر. (1403). بحارالانوار. دار الوفاء.
مدرس افغانی، محمد علی. (1406). المدرس الأفضل فیما یرمز و یشار إلیه فی المطول‏، دارالکتاب.
مطرزی، ناصر بن عبدالسید. (1979). المغرب فی ترتیب المعرب. مکتبة اسامة بن زید.
معدن­دارآرایی، عباس. (1398). روش تحقیق تطبیقی در علوم انسانی. سمت.
مغراوی، محمد بن عبدالرحمن. (2014). التدبر و البیان. بی­نا.
مقامی، مهدی. (1395). سیمای تدبر در قرآن. آستان قدس رضوی.
مکارم شیرازی، ناصر. (1382). مثال‌های زیبای قرآن. جوان.
ملکی اصفهانی، مجتبی. (1379). فرهنگ اصطلاحات. عالمه.
منصور نژاد، محمد. (1389). تربیت دینی. جوان پویا.
منصوریان، فرخنده. (1401). بررسی نقش روش تدریس فعال با رویکرد حل ‌مسأله بر تربیت دینی دانش‌آموزان. پژوهش در آموزش معارف و تربیت اسلامی، 2(2)، پیاپی: 9، 107-122.  https://doi.org/10.22034/riet.2022.11151.1111
میدانی، حبنکه. (2009). قواعد التدبر الامثل لکتاب الله عزوجل. دار القلم.
میرعظیم، قوام. (1386). اصول و روش­های تربیت از منظر قرآن کریم. دارالحق.
نصر، احمدماهر سعید. (2018). علم المناسبات فی القرآن الکریم «دراسة تأصیلیة». کلیة أصول الدین والدعوة بالمنوفیة.
نعیم، بلال. (2014). التربیة و التعلیم فی القرآن الکریم. دارالولاء.
وست­وود، پیتر. (1396). روش­ها و فنون تدریس، ترجمه: کوروش فتحی، علم استادان.
وهبی، فهد بن مبارک. (بی­تا). تأصیل منهجیة التدبر. جامعة طیبه.