«آدم و انسان»، خلیفة بشر یا خلیفة خدا ؛ نقد دیدگاه انتقادیِ «سلیمانی» به خلافت آدم علیه‌السلام و انسان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره

چکیده

DOR: https://dorl.net/dor/20.1001.1.22516026.1399.10.23.11.6
یکی از نکات اختلافی در مورد موضوع خلافت در آیه 30 از سوره بقره، شناسایی موجودی است که آدم علیه‌السلام (و انسان) جانشین‌اش می‌شود. در معرفی این موجود به «خدا، جن، فرشتگان، نسناس، انسان‌های پیشین، یا حتی تمامی موجودات»، اشاره شده است. اما دیدگاهی انتقادی در قالب مقاله‌ای به قلم کمال سلیمانی، با تکیه بر تفاوتی که ادعا می‌کند در قرآن بین «انسان» و «بشر» وجود دارد، «آدم (و انسان)» را جایگزین «بشرِ بی‌زبان» دانسته و برای اثبات آن، دلائلی قرآنی، تفسیری و حدیثی اقامه می‌کند. در مقاله پیش‌رو با هدف بررسی اتقان این دیدگاه، مستندات و مقدمات استدلال آن بررسی و نقد شد و این نتیجه به دست آمد که ـ فارغ از اینکه آدم (ع)، خلیفة خدا باشد یا نباشد ـ نمی‌توان با تکیه بر مستندات مطرح در این دیدگاه، جایگزینی آدم (و انسانِ) دارای زبان و بیان، به‌جای بشرِ تکامل‌نیافته را اثبات کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

‘Adam’ and ‘man’ as the successors of humans or of God: A critique on Soleymani’s view of the succession of Adam and man

نویسنده [English]

  • Muhammad-Reza Amin
Assistant prof. Imam Khomeini Institute of Education and Research
چکیده [English]

DOR: https://dorl.net/dor/20.1001.1.22516026.1399.10.23.11.6
A point of controversy regarding the succession issue as mentioned in verse 30 of the ‘Al-Baqhareh’ Chapter in the Quran is the identification of the being succeeded by Adam and man. Different sources have referred to God, Jinn, angels, primitive man, men of the past and even all the other creatures. In this respect, Kamal Soleymani has come up with a critical paper which claims that the difference between man and human in the Quran is suggestive of Adam’s and man’s replacement of the speechless humans of the past. To prove this claim, Soleymani takes resort to pieces of evidence from the Quran, interpretations and Hadiths. The present study evaluates the authenticity of his view by analyzing its evidence and rudiments. As the results show, regardless of whether or not Adam is the successor of God, Soleymani’s evidence is not adequate enough to believe that the talking man has replaced the non-evolved man.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Interpretation of the Quran
  • Successor of God
  • Adam
  • Man
  • Human being
  • Language
ـ قرآن کریم؛ ترجمه مجتبوى، سید جلال الدین، تهران، انتشارات حکمت، 1371ش.
1.ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی؛ زاد المسیر فى علم التفسیر؛ ‌‌به کوشش عبدالرزاق المهدی، بیروت: دارالکتاب العربی، 1422 ق.
2.ابن‌درید، محمد بن حسن؛ جمهرة اللغة‏؛ بیروت: دارالعلم للملایین، 1988م.
3.ابن‌عاشور، محمد بن طاهر؛ التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن‌عاشور؛ بیروت: مؤسسة التاریخ العربی‏، 1420 ق.
4.ابن‌عربی، محی‌الدین محمد بن علی؛ تفسیر ابن‌عربى؛ ‌‌به کوشش سمیر مصطفى رباب، بیروت: دار احیاء التراث العربى، 1422 ق.
5. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ؛ مشاهد الاسرار القدسیة و مطالع الانوار الالهیة؛ ‌‌به کوشش سعید عبدالفتاح، بیروت: دارالکتب العلمیة، 2005 م.
6.ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم؛ تفسیر غریب القرآن (ابن‌قتیبه)؛ بیروت: دار و مکتبة الهلال، 1411 ق.
7.ابن‌کثیر دمشقى، اسماعیل ‌بن عمرو؛ تفسیر القرآن العظیم؛ ‌‌به کوشش محمد‌حسین شمس‌الدین، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1419 ق.
8.ازهرى، محمد بن احمد؛ تهذیب اللغة؛ بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1421 ق.
9.ـ اسعدی، محمد، و همکاران؛ آسیب‌شناسی جریان‌های تفسیری؛ قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389 ش.
10.بابایی، علی‌اکبر؛ مکاتب تفسیری؛ قم و تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، 1386 ش.
11.بحرانى، هاشم ‌بن سلیمان؛ البرهان فی تفسیر القرآن‏؛ ‏قم‏: موسسة البعثة، قسم الدراسات الإسلامیة، 1415 ق.
12.البغدادیة، ستّ‌العجم بنت‌النفیس بن ابی‌القاسم؛ شرح مشاهد الاسرار القدسیة و مطالع الانوار الالهیة؛ ‌‌به کوشش احمد فرید المزیدی، بیروت: دارالکتب العلمیة، 2006 م.
13.بغوی، حسین‌ بن مسعود؛ تفسیر البغوی المسمى معالم التنزیل؛ ‌‌به کوشش عبد‌الرزاق مهدى، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420 ق.
14.ثعلبى نیشابورى، احمد بن ابراهیم؛ الکشف و البیان عن تفسیر القرآن؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1422 ق.
15.جوهرى، اسماعیل ‌بن حماد؛ الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة؛ تصحیح: احمد عبدالغفور عطار، بیروت: دار العلم للملایین‏، 1376 ق.
16.حسکانی، عبیدالله ­بن عبدالله؛ شواهد التنزیل لقواعد التفضیل؛ ‌‌به کوشش محمدباقر محمودی، تهران: وزراة الثقافة و الارشاد الاسلامی، 1411 ق.
17.حقى بروسوى، اسماعیل ‌بن مصطفى؛ تفسیر روح البیان‏؛ بیروت: دار الفکر، بی‌تا.
18.حویزی، عبدعلى ­بن جمعه؛ تفسیر نور الثقلین‏؛ چ4، تصحیح: هاشم رسولی، قم: اسماعیلیان‏، 1415 ق.
19. راغب اصفهانى، حسین ‌بن محمد؛ مفردات الفاظ القرآن‏؛ بیروت: دار القلم، 1412 ق.
20.رشیدرضا، محمد؛ تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار؛ بیروت: دار المعرفة، 1414 ق.
21.زبیدى، مرتضى محمد بن محمد؛ تاج العروس من جواهر القاموس‏؛ ‌‌به کوشش علی شیری، بیروت: دار الفکر، 1414 ق.
22.زمخشرى، محمود بن عمر؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التاویل‏؛ تصحیح: مصطفى حسین احمد، چ3، بیروت: دار الکتاب العربی، 1407 ق.
23.سمرقندى، نصر بن محمد؛ تفسیر السمرقندى المسمى بحر العلوم‏؛ ‌‌به کوشش عمر عمروی، بیروت: دار الفکر، 1416 ق.
24.سیوطى، جلال‌الدین عبد الرحمن بن ابی بکر؛ الدر المنثور فى تفسیر المأثور؛ قم: کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، 1404 ق.
25.شریعتی، علی؛ چهار زندان انسان؛ برگرفته از سایت: http: //www. negarstan. com/ freedownload/e-book/1064-، تاریخ مراجعه به سایت: 6/ 6/ 1398 ش.
26.صابونى، محمدعلى؛ صفوة التفاسیر؛ بیروت: دار الفکر، 1421 ق.
27.صاحب، اسماعیل ‌بن عباد؛ المحیط فى اللغة؛ ‌‌به کوشش محمدحسن آل‌یاسین، بیروت: عالم الکتب‏، 1414 ق.
28.صادقى تهرانى، محمد؛ الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنة‏؛ چ2، قم: فرهنگ اسلامی، 1406 ق.
29.صدوق، محمد بن علی ‌بن الحسین ‌بن بابویه؛ التوحید للصدوق‏؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1398 ق.
30.طباطبایى، محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ چ2، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات‏، 1390 ق.
31.طبرسى، فضل‌ بن حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن‏؛ تصحیح: فضل‌الله یزدى طباطبایى و هاشم رسولى، چ3، تهران: ناصرخسرو، 1372 ش.
32.طبرى، محمد بن جریر؛ جامع البیان فى تفسیر القرآن (تفسیر الطبرى)؛ بیروت: دار المعرفة، 1412 ق.
33.طوسى، محمد بن حسن؛ ‏ التبیان فی تفسیر القرآن‏؛ تصحیح احمد حبیب عاملی، بیروت: دار احیاء التراث العربی‏، بی‌تا.
34.فخر رازى، محمد بن عمر؛ التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)؛ چ3، بیروت: دار احیاء التراث العربی‏، 1420 ق.
35.فراهیدى، خلیل ‌بن احمد؛ کتاب العین‏؛ چ2، قم: هجرت، 1409 ق.
36.قرطبى، محمد بن احمد؛ الجامع لاحکام القرآن‏؛ تهران: ناصرخسرو، 1364 ش.
37.قمى، على ‌بن ابراهیم؛ تفسیر القمی‏؛ ‌‌به کوشش طیب موسوى جزایرى، چ3، قم: دارالکتاب، 1363 ش.
38.مجلسی، محمدباقر؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر اخبار الأئمة الأطهار؛ ‌‌به کوشش محمدتقی مصباح یزدی، محمدباقر بهبودی، چ3، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403 ق.
39.مصباح یزدی، محمدتقی؛ معارف قرآن (خداشناسی، کیهان‌شناسی، انسان‌شناسی)؛ قم: مؤسسه در راه حق، 1373 ش.
40.مقاتل ‌بن سلیمان؛ تفسیر مقاتل بن سلیمان‏؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1423 ق.
41.موسوى سبزوارى، عبدالأعلى؛ مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن؛ چ2، بیروت: دفتر سماحة آیت الله العظمى السبزوارى، 1409 ق.
42.Kamal Soleimani, “I Speak, Therefore I am Adam: The Question of Language and Becoming Human in the Qur’ān,” Journal of Islamic and Muslim Studies, Vol. 3, No. 1 (May 2018), Published by: Indiana University Press; (https: //www. jstor. org/ stable/ 10. 2979/ jims. 3. 1. 03).
43.Schöck, Cornelia, "Adam and Eve," in Encyclopaedia of the Qurʼān, ed. Jane Dammen McAuliffe, Brill, Leiden–Boston–Köln, 2001.
44.Kaḍi, Wadad, "Caliph," in Encyclopaedia of the, ed. Jane Dammen McAuliffe, Brill, Leiden–Boston–Köln, 2001.
45.Liew, Han Hsien, "The Caliphate of Adam: Theological Politics of the Qurʾānic Term Ḫalīfa," in Arabica, 63, 2016.