حرف «کاف» خطاب در اسماء اشاره و مطابقت آن با مخاطب در قرآن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث

2 عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق

چکیده

DOR: https://dorl.net/dor/20.1001.1.22516026.1399.10.23.6.1
یکی از مباحث قرآنی که از دیرباز مورد توجه ادیبان و مفسران بوده، بحث خطاب است. قرآن به عنوان کلام باری تعالی برای هدایت بشر در جهت اثرگذاری بیشتر، از خطاب به ‌صورت گسترده بهره برده است و طیف متنوعی از خطاب‌ها و مخاطبان در قرآن یافت می‌شود. یکی از این ادوات، حرف خطاب در اسماء اشاره است که بسامد بسیاری در قرآن دارد، ولی حرف خطاب اسماء اشاره در قرآن از لحاظ جنس و عدد متغیر است و ضوابط مطابقت و عدم مطابقت آن با مخاطب و علل آن در قرآن روشن نیست. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی درصدد کشف اختلاف کاربرد حرف خطاب هماهنگ با مخاطب و ناهماهنگ بوده و ویژگی خاص این نوع آیات را بیان می‌کند. در این میان به کمک بافت کلام و یا بستر نزول وحی و استفاده از آراء نحویان و مفسران، روشن شد که در مواردی که حرف خطاب به ‌صورت جمع به‌کار رفته، نظیر «ذلکم»، «اولئکم»، «تلکم»، پیامبر اکرم (ص) در شمار مخاطبان نیست و حروف خطاب مثنی «کما» و نیز مؤنث «کِ» به افرادی ویژه اختصاص دارد، اما هرگاه «ذلک» به ‌کار رفته باشد، حالت‌های متفاوتی را می‌توان مشاهده کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Suffixes of address in the Quranic demonstrative words and their correspondence to their addressees

نویسندگان [English]

  • Khadijeh Masroor 1
  • Abbas Musallaipour 2
1 PhD student of Quran and Hadith
2 Associate prof. Imm Sadiq University
چکیده [English]

DOR: https://dorl.net/dor/20.1001.1.22516026.1399.10.23.6.1
One of the issues of concern in literature and speech interpretation is address. Terms of address have been both frequently and variously applied in the Quran. This application has made the word of God even more effective for the guidance of man. A commonly used class of devices of address in Arabic consists of the suffixes ‘ka’, ‘ke’, ‘kuma’ and ‘kum’. These four are different in terms of gender and number. They are also used differentially in terms of their correspondence to their addressees, the reason of which is not known. Through a descriptive-analytical method, the present study seeks to detect why the suffixes of address are sometimes inconsistent with their addresses. Indeed, such inconsistency bestows a unique identity upon the verses. With regard to the textual features, the revelation setting as well as the grammarians’ and interpretors’ opinions, it has emerged that plural words of address such as ‘zalikum’, ‘ulaekum’ and ‘tilkum’ refer to a group of addressees that does not include the prophet. Also, the word of address ‘kuma’ and the feminine suffix ‘ke’ refer to specific persons. In the case of ‘zalika’, however, the usage is differential.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The Holy Quran
  • Terms of address
  • Suffix of address ‘k’
  • Demonstrative words
ـ قرآن کریم
1.آلوسی، سید محمود؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی؛ به کوشش: علی عبد الباری عطیه، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1415 ق.
2.ابن جنی، ابو الفتح عثمان؛ سرّ صناعة الإعراب؛ چ2، به کوشش: احمد رشدی شحانه عامر و محمد حسن اسماعیل شافعی، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1428 ق.
3.ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی؛ زاد المسیر فی علم التفسیر؛ به کوشش: عبد الرزاق المهدی، بیروت: دارالکتاب العربی، 1422ق.
4.ابن عاشور، محمد بن طاهر؛ التحریر و التنویر؛ بیروت: مؤسسه التاریخ، بی‌تا.
5.ابن مالک، محمد بن عبدالله؛ شرح الکافیة الشافیة؛ به کوشش: علی محمد معوض و عبد الموجود عادل احمد، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1420 ق.
6.ابن مالک، محمد بن عبدالله؛ شرح تسهیل الفوائد؛ به کوشش: عبد الرحمن سید و محمد بدوی المختون، بی‌جا: هجر، 1410 ق.
7.ابن هشام الانصاری، أبی محمد جمال‌الدین بن یوسف؛ مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب؛ به کوشش: محمد محیی الدین عبدالحمید، قم: کتابخانه آیه الله العظمی مرعشی نجفی، 1404 ق.
8.ابو السعود، محمد بن محمد؛ ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
9.ابوزهره، محمد؛ زهرة التفاسیر؛ بیروت: دار الفکر، بی‌تا.
10.ابوالفتوح رازی، حسین بن علی؛ روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن؛ به کوشش: محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1408 ق.
11.استرآبادی، رضی الدین؛ شرح الرضی علی الکافیة؛ به کوشش: عمر یوسف حسن، تهران: مؤسسه امام صادق(ع)، 1384 ش.
12.اشمولی، نورالدین؛ شرح الأشمونی علی ألفیة ابن مالک؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، 1419 ق.
13.بغوی، حسین بن مسعود؛ معالم التنزیل فی تفسیر القرآن؛ به کوشش: عبدالرزاق المهدی، بیروت: دار إحیاء التراث ، 1420 ق.
14.بیضاوی، عبدالله بن عمر؛ انوار التنزیل و اسرار التأویل؛ به کوشش: محمد المرعشلی، بیروت: دار إحیاء التراث، 1418 ق.
15.جعفری، یعقوب؛ تفسیر کوثر؛ قم: هجرت، بی‌تا.
16.حسینی شیرازی، سید محمد؛ تبیین القرآن؛ چ2، بیروت: دارالعلوم، 1423 ق.
17.حسینی شیرازی، سید محمد؛ تقریب القرآن إلی الأذهان؛ بیروت: دارالعلوم، 1424 ق.
18.حقی بروسوی، اسماعیل؛ تفسیر روح البیان؛ بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
19.خطیب، عبدالکریم؛ التفسیر القرآنی للقرآن؛ بیروت: دار الفکر، بی‌تا.
20.دخیل، علی بن محمدعلی؛ الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز؛ چ2، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1422 ق.
21.راجحی، عبده؛ التطبیق النحوی؛ چ2، اسکندریه: دار المعرفة الجامعیة، 1998 م.
22.زمخشری، محمود بن عمر؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل؛ چ3، بیروت: دار الکتب العربی، 1407 ق.
23.سامرایی، فاضل صالح؛ معانی النحو؛ اردن: دار الفکر، 1420 ق.
24.سبزواری نجفی، محمد بن حبیب‌الله؛ ارشاد الأذهان الی تفسیر القرآن؛ بیروت: دار التعارف للمطبوعات، 1419 ق.
25.شیخلی، بهجت عبدالواحد؛ اعراب القرآن الکریم؛ بیروت: دار الفکر، 1427 ق.
26.صالح، بهجت عبدالواحد؛ الاعراب المفصل لکتاب الله المرتل؛ اردن:‌ دار الفکر، 1998 م.
27.طباطبایی، محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ چ5، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1417 ق. ‌
28.طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ تهران: ناصرخسرو، 1372 ش.
29.طبری ابوجعفر محمد بن جریر؛ جامع البیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: دار المعرفة، 1412 ق.
30.طوسی، محمد بن حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ به کوشش: احمد قصیر عاملی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
31.طیب، سید عبدالحسین؛ اطیب البیان فی تفسیر القرآن؛ چ2، تهران: انتشارات اسلام، 1378 ش.
32.عباس، حسن؛ النحو الوافی؛ چ8، قم: ناصرخسرو، 1384 ش.
33.عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه؛ تفسیر نور الثقلین؛ قم: اسماعیلیان، 1415 ق.
34.فخر رازی، محمد بن عمر؛ مفاتیح الغیب؛ چ3، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420 ق.
35.قاسمی، محمد جمال‌الدین؛ محاسن التأویل؛ به کوشش: محمد باسل عیون السود، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1418 ق.
36.قرطبی، محمد بن احمد؛ الجامع لأحکام القرآن؛ تهران: انتشارات ناصرخسرو، 1364 ش.
37.کاشانی، ملأ فتح‌الله؛ منهج الصادقین فی الزام المخالفین؛ چ3، تهران: کتاب‌فروشی محمد حسن علمی، 1336 ش.
38.کاشفی سبزواری، حسین بن علی. جلالی نائینی، سید محمدرضا؛ مواهب علیه؛ تهران: اقبال، 1369 ش.
39.کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ قم: دار الحدیث، 1429 ق.
40.مجلسی، محمدباقر؛ بحار الأنوار؛ به کوشش: محمدباقر محمودی و عبد الزهراء علوی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
41.مراغی، محمد بن مصطفی؛ تفسیر المراغی؛ بیروت: دارا حیاء التراث العربی، بی‌تا.
42.مغنیة، محمدجواد؛ فی ظلال نهج البلاغة؛ چ3، بیروت: دار العلم للملایین، 1358 ق.
43.ملاحویش آل غازی، سید عبدالقادر؛ بیان المعانی؛ دمشق: مطبعة الترقی، 1382 ق.
44.ناظر الجیش، محمد بن یوسف؛ تمهید القواعد بشرح تسهیل الفوائد؛ قاهره: دار السلام، 1428 ق.
45.نسفی، عبدالله بن احمد؛ مدارک التنزیل و حقایق التأویل؛ بیروت: دار النفائس، 1416 ق.
46.نووی جاوی، محمد بن عمر؛ مراح لبید لکشف معنی القرآن المجید؛ به کوشش: محمد امین الصناوی، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1417 ق.
47.نیشابوری، نظام الدین حسن بن محمد؛ تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان؛ به کوشش: زکریا عمیرات، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1416 ق.
48.هاشمی رفسنجانی، اکبر؛ تفسیر راهنما؛ چ5، قم: بوستان کتاب، 1386 ش.
49.http://tanzil.net.(تاریخ مراجعه:12/5/2018).