بررسی و نقد تبیین معانی تضمین نحوی توسط ابن‌ عاشور و مشهدی قمی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 فارغ التحصیل دکتری رشته زبان وادبیات عربی دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره) قزوین

2 دانشیار زبان وادبیات عربی دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره) قزوین

چکیده

DOR: https://dorl.net/dor/20.1001.1.22516026.1399.10.23.10.5
تضمین نحوی یکی از صنایع مهم ادبی است که شناخت و تمیز آن از صنایع بلاغی دیگر و همچنین کاربست دقیق آن، می‌تواند در انتقال بهتر معانی آیات کمک کند. علمای تفسیر معتقدند که در تضمین، نوعی توسعه معنایی وجود دارد؛ بدین معنی که هرچند در تضمین، یک فعل محذوف و فعل دیگر مذکور است، اما معنای هر دو فعل در تفسیر آیه ملاک قرار می‌گیرد. بنابراین بی‌توجهی به این نکات، به انتقال نیافتن درست بلاغت و معانی نهفته در تضمین می‌انجامد. ازاین‌رو، نگارنده در تحقیق حاضر درصدد است با انتخاب نمونه‌هایی، جایگاه تضمین و همچنین نحوه انتقال بلاغت و معانی نهفته در تضمین را نزد ابن عاشور و مشهدی ‌قمی در دو تفسیر «التحریر و التنویر» و «کنز الدقائق و بحر الغرائب» واکاوی نماید. این دو مفسر دارای سبک متفاوتی هستند. سبک ابن‎ عاشور بیشتر ادبی و بلاغی، اما سبک مشهدی قمی در کنار توجه به مسائل ادبی، بیشتر مبتنی بر روایت است. در نهایت روشن گردید با اینکه تضمین نحوی نزد ابن عاشور در مقایسه با مشهدی قمی جایگاه والاتری داشته و بیشتر بدان پرداخته است، اما گاهی تضمین را با مباحث نحوی و بلاغی دیگر آمیخته است. افزون بر این، هر دو مفسر به ندرت در انتقال بلاغت و معانی تضمین موفق بوده‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A critical view of syntactic entailment clarification by Ibn-e Ashour and Mashhadi Qomi

نویسندگان [English]

  • mohammadali hajalipoor 1
  • Seyed Mohammad Mirhosseini 2
1 PhD graduate in the Arabic language and literature Imam Khomeini International University, Qazvin
2 Associate prof. in the Arabic language and literature Imam Khomeini International University, Qazvin
چکیده [English]

DOR: https://dorl.net/dor/20.1001.1.22516026.1399.10.23.10.5
Syntactic entailment is an important figure of speech the proper application of which helps to better understand and convey the meanings of Quranic verses. As the scholars in the field of interpretation believe, there is a kind of semantic extrapolation in the entailment technique. In an entailment case, a verb is deleted, but another is maintained. The meanings of both verbs should, however, be taken into account when interpreting a verse. Ignoring the entailed verb can lead to the defective understanding of the verse. The present study seeks to shed light on the role of syntactic entailment as seen by Ibn-e Ashour and Mashhadi Qomi. For this purpose, certain textual examples are picked from the interpretations Al-Tahrir wa Al-Tanwir and Kanz ol-Daqhaeqh authored by those two scholars. The examples serve to show how successfully the interpreters have conveyed the corresponding eloquence and the covert meanings. It is found that they have favored different interpretive styles; while Ibn-e Ashour mainly uses a literary and rhetorical approach, Mashhadi Qomi mostly sticks to Hadiths with literary concerns on the side. In this regard, Ibn-e Ashour draws upon syntactic entailments more frequently than Mashhadi Qomi, although he sometimes mixes them up with other syntactic features. By and large, it is concluded that neither interpreter has managed to successfully apply entailments for semantic clarification as well as the highlighting of the Quranic eloquence.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Syntactic entailment
  • Eloquency
  • Secondary meaning
  • Al-Tahrir wa Al-Tanwir
  • Kanz ol-Daqhaeqh
  • Ibn-e Ashour
  • Mashhadi Qomi
ـ قرآن کریم
1. آلوسی، محمود بن عبد الله؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی؛ بیروت‏: دارالکتب العلمیة،  1415 ق.
2. ابن ‌اثیر، ضیاء الدین نصرالله؛  المثل السائر فی ادب الکاتب والشاعر؛ قاهره: الحلبی، 1359 ق.
3. ابن‌ خطیب قزوینی، محمد بن عبد الرحمن؛ تلخیص المفتاح؛ ‌‌به کوشش عبد الرحمن البرقوقی، مصر: بی‌نا، 1904 م.
4. ابن ‌درید، ابو‎بکر محمد بن الحسن؛ جمهرة اللغة؛ تعلیق: ابراهیم شمس‌الدین، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1426 ق.
5. ابن عاشور، محمد بن طاهر؛ تفسیر التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن عاشور؛ بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، 1420 ق‏.
6. ابن‌فارس، ابوالحسین احمد؛ معجم مقاییس اللغة؛ ‌‌به کوشش سعیدرضا علی عسکری؛ حیدر مسجدی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1387ش.
7. ابن‏ قتیبه، عبد الله بن مسلم؛ ، تفسیر غریب القرآن (ابن قتیبة)؛ شارح: ابراهیم محمد رمضان، بیروت: دار و مکتبة الهلال، 1411 ق.
8. ابن ‎قیم الجوزی، محمد بن ابی بکر؛ بدائع الفوائد، ‌‌به کوشش هشام عبدالعزیز عطا؛ عادل عبدالحمید العدوی؛ اشرف احمد، مکه: مکتبة مصطفی الباز، 1996 م.
9. ابن‌ منظور، محمد بن مکرم؛ لسان العرب؛ بیروت: دار صادر، 1967 م.
10. ابن ‏هائم، احمد بن محمد؛ ‏التبیان فى تفسیر غریب القرآن؛ ‌‌به کوشش محمد عبد الباقی، بیروت: دار الغرب الإسلامی، 1423 ق.
11. ابن ‌هشام، عبد الله بن یوسف؛ أوضح المسالک، چ6، ریاض: مطبوعات جامعة الامام، 1394 ق.
12. ــــــــــــــــــــــــــــــ؛ مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب؛ ‌‌به کوشش مازن المبارک؛ حمد الله محمدعلی، چ6، دمشق: دارالفکر، 1985 م.
13. ابو حیان، محمد بن یوسف؛ البحر المحیط فى التفسیر؛ ‌‌به کوشش جمیل صدقی‌محمد، بیروت: دارالفکر، 1420 ق.
14. ابو عبیده، معمر بن مثنى؛ مجاز القرآن؛ ‌‌به کوشش فؤاد سزگین، قاهره: مکتبة الخانجی، 1381 ق.
15. الازهری، خالد بن عبد الله؛ شرح التصریح علی التوضیح؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، 1421 ق.
16. بابعیر، عبد الله صالح؛ ظاهرة النیابة فی العربیة؛ کلیة الاداب: الجامعة المستنصریة، بغداد (اطروحة دکتوراة)، 1997 م.
17. جوهری، اسماعیل بن حماد؛ معجم الصحاح؛ ‌‌به کوشش مامون شیحا خلیل، چ3، بیروت: دار المعرفة، 2008 م.
18. حسن، عباس؛ النحو الوافی؛ چ4، قاهره: دار المعارف، 1965 م.
19. حقی برسوی، اسماعیل بن مصطفی؛ تفسیر روح البیان؛ بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
20. راغب اصفهانى، حسین بن محمد؛ ‏مفردات ألفاظ القرآن؛ ‌‌به کوشش صفوان عدنان داوودی‏، بیروت: دار الشامیة، 1412 ق.
21. زرکشی، محمدبن‌عبدالله؛ البرهان فی علوم القرآن؛ ‌‌به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: بی‌نا، 1957 م.
22. زمخشرى، محمود بن عمر؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل‏؛ تصحیح: مصطفی حسین احمد، چ3، بیروت: دار الکتاب ‌العربی، 1407 ق.
23. سمرقندی، نصر بن محمد؛ ‏تفسیر سمرقندی معروف به بحر العلوم؛ بیروت: دار الفکر، 1416 ق.
24. سیوطی، عبد الرحمن بن ابی بکر؛ تفسسیر الجلالین (نیمه اول تفسیر)؛ بیروت: موسسة النور للمطبوعات، 1416 ق.
25. طباطبایی، محمدحسین؛ ‏ المیزان فی تفسیر القرآن‏؛ چ3، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1390 ق‏.
26. طبرانی، سلیمان بن احمد؛ التفسیر الکبیر، تفسیر القرآن العظیم؛ اربد: دارالکتاب الثقافی، 2008 م.
27. طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ ‏تصحیح: فضل‏الله یزدی طباطبایی؛ هاشم رسولى، چ3، تهران: نشرناصر، 1372 ش.
28. ـــــــــــــــــــــــــ؛ تفسیر جوامع الجامع؛ تصحیح: ابو القاسم گرجی، قم: حوزه علمیه، 1412 ق.
29. طبری، محمد بن جریر؛ جامع البیان فى تفسیر القرآن؛ بیروت: دار المعرفة، 1412 ق.
30. طوسی، محمد بن حسن‏؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ تصحیح: احمد حبیب عاملی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا‏.
31. فاضل، محمد ندیم؛ التضمین النحوی فی القرآن الکریم؛ مدینه: مکتبة دار الزمان، 2005 م.
32. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب؛ القاموس المحیط؛ تصحیح: ابراهیم شمس الدین، بیروت: شرکة الاعلمی للمطبوعات، 2012 م.
33. کاشانی، فتح الله بن شکرالله؛ زبدة التفاسیر؛ قم: موسسة المعارف الاسلامیة، 1423 ق.
34. مشهدی ‌قمی، محمد بن محمدرضا؛ تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب؛ ‌‌به کوشش حسین درگاهی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368 ش.
35. مقاتل بن سلیمان؛ تفسیر مقاتل بن سلیمان؛ ‌‌به کوشش عبدالله محمود شحاته، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، 1423 ق‏.
36. مکی بن حموش، ابومحمد؛ مشکل اعراب القرآن؛ چ3، بیروت: دار الیمامة، 1423 ق.
37. هاشمی رفسنجانی، علی اکبر؛ تفسیر راهنما؛ قم: بوستان کتاب، 1386 ش.