تحولات مفهومی اصطلاح «قرآن» نزد اصولیان سده پنجم و ششم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری رشته علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد

2 عضوهیئت علمی گروه علوم قران وحدیث دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

اصولیان را می بایست مؤثرترین اندیشمندانی دانست که به تعریف قرآن، این واژه مهم در تاریخ فرهنگ اسلامی، دست زده‌اند. آنان افزون بر آنکه جزو نخستین عالمانی بوده‌اند که به این کار مبادرت ورزیدند، بارها دست به تغییر مؤلفه‌ها زده و معرفی جدیدی از آن ارائه کردند. ‌چنان­که در سده پنجم و ششم، مؤلفه‌های «نقل» و «کتابت» را بر هر مؤلفه دیگری در تعریف قرآن مقدم داشتند. با وجود مؤلفه‌های رقیب از جمله «اعجاز»، طبیعتاً هم‌سخن بودن اصولیان در این انتخاب، تصادفی نبوده بلکه برخاسته از گفتمان علمی و شرایط فرهنگی- اجتماعی حاکم بر دوران آنان بوده است.
ارائه پاسخ‌هایی درخور به چرایی استفاده از مؤلفه‌های «نقل» و «کتابت» در تعاریف اصولیان سده‌های پنجم و ششم با روش تاریخ انگاره، مهم‌ترین بایسته این پژوهش است. تحقیق و تتبع دراین‌باره، نشان می‌دهد رواج مباحث پیرامونی قرائات و تواتر، توجه به نقش تاریخی نقل و کتابت در صیانت قرآن، نیز وجود انتقادات متعدد پیرامون مؤلفه اعجاز در این دوران، مهم‌ترین دلایل انتخاب‌ مؤلفه‌های «نقل» و «کتابت» از سوی اصولیان برای تعریف قرآن در سده‌های پنجم و ششم بوده‌ است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Conceptual Changes The Term 0f “Quran” According to Usuliun in fifth and sixth century

نویسندگان [English]

  • melika bayganian 1
  • mohammad hasan rostami 2
1 PhD student of Quran and Hadith Studies at Ferdosi university, Mashhad, Iran
2 Associate professor of Quran and Hadith Studies at Ferdosi university, Mashhad, Iran
چکیده [English]

Usuliun are the most influential thinkers who embark on defining Quran –the important word in history of Islamic culture. They have been one of the first scholars that attempt to do so, embark on changing the constituents and definition of it several times and propose a new introduction for it. In such a way that in fifth and sixth century, they hold priority for the constituents of Naghl and Kitabat (telling and writing) than other constituents. In spite of rival constituents such as “miracle”, the agreement of Usuliun on this choice was not accidental but has origin in scientific paradigm and cultural- social conditions ruling on their time.
The most important duty of this research is to propose the suitable answers for justifying the use of constituents of Naghl and Kitabat in fifth and sixth Usuliunʼs definitions by means of the method of History of Ideas. Investigations show that the currency of peripheral debates on Ghiraˈat and Tavatur, the attention to the historical role of Naghl and Kitabat in protection of Quran and the numerous critics about constituents of miracle in this time are the most reasons of Usuliunʼs choosing the constituents of Naghl and Kitabatin defining Quran in fifth and sixth century.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Quran
  • conceptual changes
  • History of Ideas
  • Naghl
  • Kitabat
  • Usuliu
1. ابن‌امیرالحاج، محمد بن محمد؛ التقریر و التحبیر؛ چ2، بی‌جا: دار الکتب العلمیة، 1403 ق.
2. ابن‌جزری، محمد بن محمد؛ شرح طیبة النشر فی القراءات؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، 2005 م.
3. ـــــ؛ النشر فی قرائات العشر؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، ‏بی‏تا.
4. ابن‌حزم، علی بن احمد؛ الاحکام فی أصول الاحکام؛ به کوشش: أحمد محمد شاکر، بیروت: دار الآفاق الجدیدة، بی‌تا.
5. ـــــ؛ الفصل فی الملل و الاهواء و النحل؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، 1416 ق.
6. ابن‌دهان، محمد بن علی؛ تقویم النظر فی مسائل خلافیةذائعة و نبذ مذهبیة نافعة؛ به کوشش: صالح بن ناصر الخزیم، ریاض: مکتبة الرشد السعودیة، 1422 ق.
7. ابن‌قدامة مقدسی، عبد‌الله بن احمد؛ روضة الناظر و جنة المناظر فی أصول الفقه علی مذهب الامام أحمد بن حنبل؛ چ2، بی‌جا: مؤسسة الریان للطباعة والنشر والتوزیع، 1423 ق.
8. ابن‌مجاهد، أحمد بن موسی؛السبعة فی القراءات؛ به کوشش: شوقی ضیف، چ2، قاهره: دار المعارف، 1400ق.
9. ابن‌نجار، محمد بن احمد؛ شرح الکوکب المنیر؛ به کوشش: محمد الزحیلی، نزیة حماد، چ2، بی‌جا: مکتبة العبیکان، 1418 ق.
10. ابوحیان، محمد بن یوسف؛ البحر المحیط فی التفسیر؛ به کوشش: محمد جمیل صدقی، بیروت: دار الفکر، 1420 ق‏.‏
11. ابوشهبة، محمد بن محمد؛ المدخل لدراسة القرآن الکریم‏؛ چ2، قاهره: مکتبة السنة‏، ‏1423 ق.
12. آمدی، سیف‌الدین؛الاحکام فی أصول الاحکام؛ به کوشش: عبدالرزاق عفیفی؛ بیروت: المکتب الإسلامی، بی‌تا.
13. باقلانی، ابوبکر‏؛ اعجاز القرآن؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، ‏1421 ق.
14. ـــــ‏؛ الانتصار للقرآن‏؛ به کوشش: محمد عصام القضاة، عمان: دار الفتح، 1422 ق.
15. بلاغی، محمدجواد؛ آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن؛ قم: بنیاد بعثت‏، 1420 ق.‏
16. بخاری، عبدالعزیز بن احمد؛ کشف الاسرار شرح أصول البزدوی؛ بی‌جا: دار الکتاب الإسلامی، بی‌تا.
17. بهوتی، منصور بن‌یونس؛ کشاف القناع؛ چ2، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1418 ق.
18. پاکتچی، احمد؛ «ابن‌مجاهد»؛ دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج4، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، 1370 ش.
19. ـــــ؛ «تواتر»؛ دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج16، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، 1387ش.
20. ـــــ؛ درس‌گفتار تاریخ قرآن 2؛ دوره کارشناسی ارشد در دانشگاه امام صادق (ع)، 1389 ش.
21. ـــــ؛ درس‌گفتار نقد و بررسی ترجمه­های قرآن کریم؛ دوره کارشناسی ارشد در دانشگاه امام صادق (ع)، 1387ش.
22. تفتازانی، مسعود‌ بن عمر؛التلویح: شرح التوضیح فی حل غوامض التنقیح؛ قاهره: مکتبة صبیح، بی‌تا.
23. جدیع العنزی، عبدالله بن یوسف؛ تیسیر علم اصول الفقه؛ بیروت: مؤسسة الریان، 1418 ق.
24. جصّاص، احمد بن‌ علی؛ احکام القرآن؛ به کوشش: محمد صادق قمحاوی‏، ‏ بیروت: دار احیاء التراث العربی‏، 1405 ق‏.
25. جفری، آرتور؛ مقدمتان فی علوم القرآن؛ به کوشش: عبدالله صاوی، قاهره: مکتبة الخانجی، 1392 ق.
26. خلاف، عبدالوهاب؛ علم أصول الفقه و خلاصة تاریخ التشریع؛ قاهره: مطبعة المدنی «المؤسسة السعودیة بمصر»، بی‌تا.
27. دانی‏، ابوعمرو؛التیسیر فی القراءات السبع‏؛ چ2، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1426ق.
28. دبوسی، أبوزید عبدالله بن عمر؛ تقویم الادلة فی اصول الفقه؛ به کوشش: خلیل محی‌الدین المیس، بی‌جا: دار الکتب العلمیة، 1421 ق.
29. دَرّاز، محمد بن عبدالله؛ النبأ العظیم: نظرات جدیدة فی القرآن؛ بی‌جا: دار القلم للنشر والتوزیع، 1426 ق.
30. دیب البغا، مصطفی، دیب مستو، محی‌الدین؛ الواضح فی علوم القرآن؛ چ2، دمشق: دار الکلم الطیب، دارالعلوم الانسانیة، 1418 ق.
31. رامیار، محمود؛ تاریخ قرآن؛ چ3، تهران: امیرکبیر، 1369 ش.
32. رمانی، علی بن عیسی و دیگران؛ ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن؛ به کوشش: محمد خلف الله، محمد زغلول، چ2، قاهره: دار المعارف، 1387 ق.
33. زرقانی، محمد عبدالعظیم؛ مناهل العرفان فی علوم القرآن‏؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی‏، بی‏تا.
34. زرکشی، ابو‌عبد‌الله؛البرهان فی علوم القرآن؛ بیروت: دار المعرفة، 1410 ق.
35. ـــــ؛ تشنیف المسامع بجمع الجوامع لتاج الدین السبکی؛ مکة: مکتبة قرطبة للبحث العلمی، 1418 ق.
36. سرخسی، محمد بن احمد؛الاصول؛ بیروت: دارالمعرفة، بی‌تا.
37. سلامة، محمدعلی؛ منهج الفرقان فی علوم القرآن؛ قاهره‏: دار نهضة مصر، ‏2002 م.
38. سلمی، عیاض بن نامی؛ اصول الفقه الذی لا یسع الفقیه جهله؛ ریاض: دارالتدمریة، 1426 ق.
39. سمعانی، منصور بن محمد؛ قواطع الادلة فی الاصول؛ به کوشش: محمد حسن اسماعیل، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1418 ق.
40. سهروردی، یحیی؛ منطق التلویحات؛ به کوشش: علی‌اکبر فیاض، تهران: بی‌نا، 1334 ش.
41. شریف الرضی، محمد بن الحسین؛ تلخیص ‌البیان فی مجازات القرآن؛ بیروت: دار الاضواء، 1407 ق.
42. علم الهدی، علی بن حسین؛ الذریعة إلی أصول الشریعة؛ به کوشش: ابوالقاسم گرجی، تهران: بی‌نا، 1348ش.
43. ـــــ؛ الموضح عن جهة اعجاز القرآن (الصرفة به کوشش: محمدرضا انصاری، مشهد: آستان قدس رضوی، 1382 ش.
44. ـــــ؛ الحدود و الحقائق ضمن رسائل الشریف المرتضی؛ به کوشش: احمد حسینی، قم: بی‌نا، 1405 ق.
45. سیوطی، جلال‌الدین؛ الاتقان فی علوم القرآن؛ چ2، بیروت: دار الکتاب العربی‏، 1421 ق.
46. شافعی، محمد بن ادریس؛ الرسالة؛ به کوشش: احمد شاکر، قاهره: مکتبة الحلبی، 1358 ق.
47. شوکانی، محمد بن علی؛ إرشاد الفحول إلی تحقیق الحق من علم الاصول؛ به کوشش: احمد عزو عنایة، دمشق: دار الکتاب العربی، 1419 ق.
48. فیروزآبادی شافعی، ابراهیم بن علی؛ اللمع فی أصول الفقه؛ چ2، بی‌جا: دار الکتب العلمیة، 1424 ق.
49. مفید، محمد بن محمد؛ اوائل المقالات؛ قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1413 ق.
50. صنعانی، محمد بن اسماعیل؛ أصول الفقه المسمی إجابة السائل شرح‌ بغیة‌ الامل:‌ شرح‌ منظومة‌ الکا‌فل‌ بنیل‌ السؤل‌ فی‌ علم‌ الاصول؛ به کوشش: قاضی حسین بن أحمد سیاغی، حسن محمد مقبولی الأهدل، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1986 م.
51. طبری، محمد بن‌ جریر؛ جامع البیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: دار المعرفة، 1412 ق.
52. عتر، نورالدین؛ علوم القرآن الکریم؛ دمشق: مطبعة الصباح، 1414 ق.
53. عطار، حسن بن محمد؛ حاشیة العطار علی شرح الجلال المحلی علی جمع الجوامع؛ بی‌جا: دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
54. علامه حلی، حسن بن یوسف؛ جوهر النضید فی شرح منطق التجرید (نصیر الدین الطوسی)؛ به کوشش: محسن بیدارفر، چ5، ‏قم:‏ انتشارات بیدار، 1371 ش.
55. ـــــ؛ منتهی المطلب؛ تبریز، بی‌نا، 1333ش.
56. غزالی، محمد بن محمد؛المستصفی؛ به کوشش: عبدالسلام عبدالشافی، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1413ق.
57. قاسمی، جمال‌الدین؛ محاسن التأویل‏؛ به کوشش: محمد باسل عیون السود، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1418ق.
58. کریمی‌نیا، مرتضی؛ «ریشه‌های تکوین نظریه اعجاز قرآن و تبیین وجوه آن در قرون نخست»؛ مجله پژوهش‌های قرآن و حدیث، دوره 46، ش1، 1392 ش.
59. کلینی، محمد‌بن اسحاق؛ الکافی؛ به کوشش: علی‌اکبر غفاری، چ4، تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1407 ق.
60. مجیدی، عبدالسلام مقبل؛ تلقی النبی (ص) الفاظ القرآن‏؛ بیروت: مؤسسة الرسالة‏، 1421 ق.
61. مسلم، مصطفی؛ مباحث فی إعجاز القرآن؛ چ3، دمشق: دارالقلم، 1426 ق.
62. نحاس، احمد بن محمد؛ اعراب القرآن؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، 1421 ق‏.
63. نووی، محی الدین؛ المجموع فی شرح المهذب؛ بیروت: دار الفکر، بی‏تا.