نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه علوم اسلامی‌رضوی
چکیده
با توجه به آسیب‌پذیر بودن حدیث،محدثان از دیرباز، بر این باور بوده‌اند که استفاده از این گنجینة گرانسنگ، نیازمند طی مقدّماتی است که یکی از آنها شناسایی آسیب‌ها و زدودن پیامدهای نامطلوب آن است. «تحریف» به معنای تغییر یافتن حدیث در لفظ یا معنا، یکی از این آفتهای راه‌یافته در احادیث است کهتشخیص آن و توجّه به پیامدهای نامطلوبی که دارد پژوهشی دقیق را می‌طلبد. تحریف متون دینی سابقة دیرینه‌ای داشته و از دیرباز مورد توجّه و دغدغة متفکّران اسلامی بویژه حدیث‌پژوهان بوده است. این نوشتار، با روش توصیفی ـ تحلیلی با هدف بیان عوامل و پیامدهای تحریف در احادیث، شکل گرفته است. از آنجا که اندک تغییر در حروف و کلمات، ما را در رسیدن به مقصود اصلی معصوم (ع) ناکام می‌گذارد، توجّه به آسیب «تحریف» از اهمیت بسزایی برخوردار است. در این مقاله به بررسی مفهوم تحریف، انواع، عوامل و پیامدهای آن پرداخته شده است.ابهام و نارسایی عبارات، اضطراب، تعارض و تغییر در مقاصد حدیث، برخی از پیامدهای آن است. البته، حدیث‌پژوه می‌تواند با تشکیل خانوادة حدیث، جامع‌نگری و یافتن تمام احادیث مشابه و مرتبط به موضوع، به متن منقّح و غیرمحرَّفِ حدیث، دست یابد.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Distortion of the hadith; it's causes and effects
نویسنده [English]
- Sayyed Ali Delbari
Professor assistant at Razavi University of Islamic Sciences.
چکیده [English]
Hadith in the process of transmission to the next generation has been exposed to varieus damages. In the fields of religious studies especially hadith, scholars try to eliminate these damages. One of these damages is distortion which refers to any changes in the meaning or words of hadith. This phenomenon necessitates the provision of a method in examining and emendation of hadith. Hence, the paper argues the concept of distortion its kinds, causes and consequences descriptively and analytically. The main damages are ambiguity, inconsistency, different versions and semantical changes. Scholars of hadith should use some kind of intertextuality method in order to examine and amend the hadith.
کلیدواژه‌ها [English]
- Textual Criticism
- Lower criticism
- distortion of hadith
- pathology of hadith
- قرآن کریم.
- نهج البلاغة؛ قم: هجرت، 1414 ق.
- ابن ابی الحدید، عبدالحمید؛ شرح نهج البلاغة؛ قم: مؤسسه اسماعیلیان، بی‌تا.
- ابن اثیر جزری، علی بن أبی الکرم؛ أسد الغابة فی معرفة الصحابة؛ تهران: انتشارات إسماعیلیان، بی‌تا.
- ــــــــــ ؛ الکامل فی التاریخ؛ بیروت: دار صادر، 1386 ق/ 1966 م.
- ابن بطریق، یحیی بن حسن حلی؛ العمدة؛ قم: انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1407 ق.
- ابن حجر عسقلانی، احمد بن محمد؛ فتح الباری؛ چ2، بیروت: دار المعرفة، بی‌تا.
- ــــــــــ ؛ تهذیب التهذیب؛ بیروت: دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، 1404 ق/ 1984 م.
- ــــــــــ ؛ لسان المیزان؛ چ2، بیروت: مؤسسة الأعلمی، 1390 ق/ 1971 م.
- ابن حنبل، احمد، المسند، بیروت: دار صادر، بی‌تا.
- ابن راهویه، إسحاق؛ مسند ابن راهویه؛ تحقیق: عبد الغفور حسین برد البلوسی، مدینه: مکتبة الإیمان، 1412 ق.
10. ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی؛ مناقب آل أبی طالب (ع)؛ قم: مؤسسه انتشارات علامه، 1379 ق.
11. ابن عبد البر، یوسف بن عبدالله؛ التمهید؛ تحقیق: مصطفی بن أحمد العلوی و محمد عبد الکبیر البکری، مغرب: وزارة عموم الأوقاف والشؤون الإسلامیة، 1387 ق.
12. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل؛ البدایة والنهایة؛ تحقیق: علی شیری، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1408 ق/ 1988 م.
13. ــــــــــ ؛ تفسیر ابن کثیر؛ تحقیق: یوسف عبد الرحمن مرعشلی، بیروت: دار المعرفة، 1412 ق.
14. ابن مزاحم منقری، نصر، وقعة صفین، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، قم: انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی، 1403 ق.
15. ابن مغازلی شافعی، علی بن محمد؛ مناقب الامام علی بن أبی طالب (ع)، چ3، بیروت: دار الأضواء، 1424 ق.
16. ابن منظور، محمد بن مکرم؛ لسان العرب؛ بیروت: دار صادر، 1410 ق.
17. ابن میثم بحرانی، میثم بن علی بن میثم؛ اختیار مصباح السالکین؛ تصحیح: محمدهادی امینی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1366 ش.
18. ــــــــــ ؛ شرح نهج البلاغة؛ چ2، بی‌جا: دفتر نشر الکتاب، 1362 ش.
19. ابن هشام حمیری، عبد الملک؛ السیرة النبویة، تحقیق: محمد محیی الدین عبد الحمید، القاهرة: المدنی، 1383 ق/ 1963 م.
20. آلوسی، سیدمحمود؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن‌العظیم؛ تحقیق: علی عبدالباری عطیة، بیروت: دارالکتب، 1415ق.
21. امام عسکری(ع)، حسن بن علی؛ التفسیر المنسوب إلی الامام الحسن العسکری؛ قم: مدرسه امام مهدی، 1409 ق.
22. امین، سید محسن؛ أعیان الشیعة؛ تحقیق: حسن الأمین، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، بی‌تا.
23. امینی، عبدالحسین؛ الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب؛ چ4، بیروت: دار الکتاب العربی، 1397 ق.
24. بحرانی، سید هاشم؛ غایة المرام؛ تحقیق: سید علی عاشور، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
25. بخاری، محمد بن اسماعیل؛ صحیح بخاری؛ افست چاپ استانبول: دار الفکر، 1401 ق/ 1981 م.
26. برقی، احمد بن محمد بن خالد؛ رجال البرقی ـ الطبقات؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1383 ق.
27. بیهقی، احمد بن حسین؛ السنن الکبری؛ بی‌جا: دار الفکر، بی‌تا.
28. ترمذی، محمد؛ سنن الترمذی؛ تحقیق: عبد الرحمن محمد عثمان، چ2، بیروت: دارالفکر، 1403 ق/ 1983 م.
29. تهرانی، محمد حسین؛ امام شناسی؛ چ13، مشهد: موسسة ترجمه و نشر، 1421 ق.
30. جدیدی‌نژاد، محمد رضا؛ معجم مصطلحات الرجال والدرایة؛ إشراف: محمدکاظم رحمان ستایش، چ2، قم: دار الحدیث، 1424 ق/1382 ش.
31. جزائری، سیدنعمت الله؛ النور المبین فی قصص الانبیاء و المرسلین؛ قم: کتابخانه آیت الله مرعشی، 1404 ق.
32. ــــــــــ ؛ نور البراهین؛ تحقیق: سید مهدی رجائی، قم: انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، 1417 ق.
33. جصاص، أحمد؛ أحکام القرآن؛ تحقیق: عبدالسلام، محمد علی شاهین، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1415 ق.
34. جلالی، عبد المهدی؛ «سیری در کتاب الاخبار الدخیلة»؛ علوم حدیث، ش2، زمستان 1375 ش.
35. حافظیان بابلی، أبو الفضل؛ رسائل فی درایة الحدیث؛ قم: دار الحدیث، 1425 ق/ 1383 ش.
36. حاکم نیشابوری، محمد؛ المستدرک علی الصحیحین؛ إشراف: یوسف عبدالرحمن مرعشلی، بیروت: دار المعرفة، بی‌تا.
37. حر عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل الشیعة؛ چ3، قم: مؤسسه آل البیت، 1416 ق.
38. حلبی، علی بن برهان الدین؛ السیرة الحلبیة؛ بیروت: دار المعرفة، 1400 ق.
39. (علامه) حلی، حسن بن یوسف؛ کشف الیقین؛ تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد، 1411 ق.
40. ــــــــــ ؛ نهج الحق و کشف الصدق؛ بیروت: دار الکتاب اللبنانی، 1982 م؛
41. حمیدی، عبد الله بن الزبیر؛ المسند؛ تحقیق: حبیب الرحمن الأعظمی، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1409 ق/ 1988 م.
42. خطیب بغدادی، احمد بن علی؛ تاریخ بغداد؛ بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
43. خلیل بن احمد، فراهیدی؛ العین؛ قم: انتشارات هجرت، 1405 ق.
44. دارمی، عبد الله بن بهرام؛ سنن الدارمی؛ دمشق: مطبعة الحدیثة، 1349 ق.
45. دیلمی، حسن بن ابی الحسن؛ إرشاد القلوب إلی الصواب؛ قم: انتشارات شریف رضی، 1412 ق.
46. راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن؛ دمشق و بیروت: دارالعلم و الدار الشامیة، 1412 ق.
47. رحمانی همدانی، احمد، الامام علی بن أبی طالب (ع)؛ تهران: المنیر، 1417 ق.
48. زبیدی، محمد بن محمد حسینی؛ تاج العروس؛ تحقیق: علی شیری، بیروت: دارالفکر، 1414 ق/ 1994 م.
49. سبحانی، جعفر؛ اصول الحدیث و احکامه؛ چ5، قم: انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، 1420 ق.
50. سید بن طاوس، علی بن موسی؛ الیقین؛ قم: مؤسسه دارالکتاب، 1413 ق.
51. سیوطی، جلال الدین؛ الجامع الصغیر؛ بیروت: دار الفکر، 1401 ق/ 1981 م.
52. ــــــــــ ؛ الدر المنثور؛ بیروت: دار المعرفة للطباعة والنشر، بی‌تا.
53. شافعی، محمد بن ادریس؛ المسند؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
54. ــــــــــ ؛ کتاب الام؛ چ2، بی‌جا: دار الفکر، 1403 ق.
55. شبیری، سید محمّدجواد؛ دانشنامه جهان اسلام، تصحیف و تحریف؛ تهران: بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 1382 ش.
56. شریعتمدار إسترآبادی، محمد جعفر؛ لب اللباب فی علم الرجال، میراث حدیث شیعه؛ به کوشش: مهدی مهریزی و همکاران، دفتر دوم، قم: دار الحدیث، 1378 ش.
57. شعیری، تاج الدین؛ جامع الاخبار؛ قم: انتشارات رضی، 1405 ق.
58. شهرستانی، محمد بن عبد الکریم؛ الملل و النحل؛ تحقیق: محمد سید کیلانی، بیروت: دار المعرفة، بی‌تا.
59. شهید ثانی، زینالدین بن علی؛ الرعایة فی علم الدرایه؛ تحقیق: بقّال، چ2، قم: مکتبة المرعشی النجفی، 1413 ق.
60. شهیدی، سید جعفر؛ ترجمه نهج البلاغه؛ چ2، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1370 ش.
61. شوشتری، قاضی نورالله؛ الصوارم المهرقة فی جواب الصواعق المحرقة؛ تهران: انتشارات چاپخانه نهضت، 1367 ق.
62. شوشتری، محمد تقی (تستری)؛ الاخبار الدخیلة؛ تحقیق: علی اکبر غفاری، چ2، تهران: نشر صدوق، 1401 ق.
63. شوکانی، محمد بن علی؛ فتح القدیر؛ دمشق، بیروت: دار ابن کثیر، دار الکلم الطیب، 1414 ق.
64. ــــــــــ ؛ نیل الاوطار؛ بیروت: دار الجیل، 1973 م.
65. صدر، حسن؛ نهایة الدرایة؛ تحقیق: ماجد الغرباوی، قم: نشر المشعر، بی‌تا.
66. صدوق، محمد بن علی؛ التوحید؛ قم: انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، 1398 ق.
67. ــــــــــ ؛ الخصال؛ قم: انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، 1362 ش.
68. ــــــــــ ؛ أمالی الصدوق؛ چ5، بیروت: اعلمی، 1400 ق.
69. ــــــــــ ؛ علل الشرایع؛ قم: انتشارات مکتبة الداوری، بی‌تا.
70. ــــــــــ ؛ عیون اخبار الرضا(ع)؛ تهران: نشر جهان، 1378 ق.
71. ــــــــــ ؛ معانی الاخبار؛ قم: انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1361 ش.
72. ــــــــــ ؛ من لا یحضره الفقیه؛ چ5، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1410 ق.
73. ــــــــــ ؛ من لا یحضره الفقیه؛ ترجمه: علی اکبر غفاری، تهران: نشر صدوق، 1367 ش.
74. صفدی، خلیل بن أیبک؛ الوافی بالوفیات؛ تحقیق: أحمد الأرناؤوط و ترکی مصطفی، بیروت: دارإحیاء التراث، 1420 ق/ 2000 م.
75. طباطبائی، محمد حسین؛ سنن النبی (ص)؛ ترجمه: محمد هادی فقهی، چ7، تهران: کتابفروشی اسلامیه، 1378 ش.
76. طبرسی، احمد بن علی؛ الاحتجاج علی اهل اللجاج؛ مشهد مقدس: نشر مرتضی، 1403 ق.
77. طبرسی، حسن بن فضل؛ مکارم الاخلاق؛ چ4، قم: شریف رضی، 1370 ش.
78. طبری، ابو جعفر محمد بن جریر؛ تاریخ الطبری؛ بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
79. ــــــــــ ؛ جامع البیان؛ تحقیق: صدقی جمیل العطار، بیروت: دار الفکر، 1415 ق.
80. طریحی، فخر الدین؛ مجمع البحرین؛ چ3، تهران: کتابفروشی مرتضوی، 1375 ش.
81. طوسی، محمد بن حسن؛ اختیار معرفة الرجال؛ تحقیق: محمدباقر میرداماد و سید مهدی رجائی، قم: مؤسسة آل البیت، 1404 ق.
82. ــــــــــ ؛ الاستبصار؛ تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، چ4، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1363 ق.
83. ــــــــــ ؛ تهذیب الاحکام؛ تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، چ4، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1365 ق.
84. عاملی، حسن بن زین الدین شهید ثانی؛ منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح والحسان؛ تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم: انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1407 ق.
85. عاملی، حسین بن عبد الصمد (پدر شیخ بهایی)؛ وصول‌الاخیار إلی اصول‌الاخبار؛ تحقیق: عبداللطیف کوهکمره‌ای، قم: مجمع ذخائر الاسلامیة، 1401 ق.
86. عاملی، سید جعفر مرتضی؛ مأساة الزهراء (س)؛ بیروت: دار السیرة، 1417 ق/ 1997 م.
87. ــــــــــ ؛ دراسات وبحوث فی التاریخ والاسلام تحت عنوان: اعرف الکتب المحرفة؛ بیروت: مرکز جواد، 1414 ق.
88. عبده، محمد؛ شرح نهج البلاغة؛ مصحح: محمدمحییالدینعبدالحمید، بی‌جا: مطبعة الاستقامة، بی‌تا.
89. عسکری، سید مرتضی؛ عبد الله بن سبا؛ چ6، بی‌جا، نشر توحید، 1413 ق/ 1992 م.
90. ــــــــــ ؛ نقش ائمه در احیاء دین؛ چ5، تهران: مجمع علمی اسلامی، بی‌تا.
91. عمرو بن أبی عاصم؛ کتاب السنة؛ تحقیق: محمد ناصر الدین الألبانی، چ3، بیروت: المکتب الإسلامی، 1413 ق.
92. فیروزآبادی، سید مرتضی؛ فضائل الخمسة من الصحاح الستة؛ چ2، تهران: انتشارات اسلامیه، 1392 ق.
93. فیضالاسلام، علی‌نقی؛ ترجمه و شرح نهج البلاغة؛ تهران: بی‌نا، بی‌تا.
94. قاسمی، محمد جمال‌الدین؛ قواعد التحدیث؛ بیروت: دار الکتب العلمیه، بی‌تا.
95. قرشی، سیدعلی اکبر؛ قاموس قرآن؛ چ6، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1371 ش.
96. قزوینی، محمد؛ یادداشت‌های قزوینی؛ به کوشش: ایرج افشار، تهران: انتشارات علمی، 1363 ش.
97. کشّی، محمد بن عمر؛ رجال الکشّی؛ مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی 1348 ش.
98. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ چ5، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1363 ش.
99. لبیب، بیضون؛ تصنیف نهج البلاغة؛ چ3، قم: مرکز انتشارات دفترتبلیغات اسلامی، 1375 ش.
100. مامقانی، عبد الله؛ مقباس الهدایة فی علم الدرایة؛ تحقیق: محمدرضا المامقانی، قم: آل البیت (ع)، 1411 ق.
101. مایل هروی، نجیب؛ نقد و تصحیح متون: مراحل نسخه‌شناسی و شیوه‌های تصحیح نسخه‌های خطی فارسی؛ مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1369 ش.
102. متقی هندی، علی؛ کنز العمال؛ چ5، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1405 ق.
103. مجلسی، محمدباقر؛ بحار الانوار؛ چ3، بیروت: دار احیاء التراث، 1403 ق.
104. محمد بن عقیل؛ النصائح الکافیة؛ قم: دار الثقافة للطباعة والنشر، 1412 ق.
105. مسعودی، علی بن حسین؛ مروج الذهب و معادن الجوهر؛ بی‌جا: طبع المیمنیة، بی‌تا.
106. مسلم بن حجاج نیشابوری؛ صحیح مسلم؛ بیروت: دار الفکر، بی‌تا.
107. مطهری، مرتضی؛ حماسه حسینی؛ چ8، تهران: انتشارات صدرا، 1367 ش.
108. ــــــــــ ؛ مجموعه آثار؛ چ6، تهران: انتشارات صدرا، 1382 ش.
109. معرفت، محمد هادی؛ التفسیر الاثری الجامع؛ قم: مؤسسه التمهید، جلد1، 1383ش؛ جلد6، 1387 ش.
110. ــــــــــ ؛ صیانة القرآن من التحریف؛ قم: انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1413 ق.
111. مغربی، احمد بن صدیق؛ فتح الملک العلی؛ تحقیق: محمدهادی امینی، چ2، اصفهان: مکتبة الإمام أمیر المؤمنین (ع)، 1403 ق.
112. مغنیة، محمد جواد؛ فی ظلال نهج البلاغة؛ چ3، بیروت: دارالعلم للملایین، 1358.
113. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران؛ تفسیر نمونه؛ تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1374 ش.
114. مناوی، محمد عبد الرؤوف؛ فیض القدیر شرح الجامع الصغیر؛ تصحیح: أحمد عبد السلام، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1415 ق.
115. میرداماد، محمدباقر؛ الرواشح السماویة؛ قم: دار الحدیث، 1380 ش.
116. میلانی، سید علی؛ نفحات الازهار؛ بی‌جا: مهر، 1414 ق.
117. نسائی، احمد بن شعیب؛ السنن الکبری؛ تحقیق: عبد الغفار سلیمان بنداری و سید کسروی حسن، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1411 ق.
118. ــــــــــ ؛ فضائل الصحابة؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
119. وحید بهبهانی، محمد باقر بن محمد اکمل؛ الفوائد الحائریة؛ قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1415 ق.
120. ــــــــــ ؛ مصابیح الظلام؛ قم: مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی، 1424 ق.
121. ورام بن ابی فراس؛ مجموعة ورام (تنبیه الخواطر)؛ قم: مکتبه فقیه، بی‌تا.
122. هیثمی، علی بن أبی بکر؛ مجمع الزوائد و منبع الفوائد؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، 1408 ق/ 1988م.
123. هیکل مصری، محمد حسین؛ حیاة محمد (ص)؛ قاهره: مطبعة مصر، 1354 ق.
)