نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• محسن فاضل بخشایش ¹
• محمد هادی منصوری ²

¹ دانشجوی دکترای مدرسی قرآن و حدیث دانشگاه معارف

² استادیار گروه قرآن و حدیث دانشگاه معارف اسلامی

چکیده

واقعه امتناع ابلیس از سجده بر حضرت آدم(ع)، به منزله یک رخداد محوری و پرتکرار در متن آیات قرآن کریم، همواره کانون توجه مفسران بوده است. غالب تفاسیر، در تبیین علت این نافرمانی، بر کلام خود ابلیس تمرکز کرده و ریشه اصلی را در قیاس نار و طین و متعاقباً، در نوعی خطای شناختی تحلیل نموده‌اند. این پژوهش با اتخاذ رویکردی انتقادی و با تردید در صداقت ابلیس، در پی کشف و بازیابی علت واقعی این امتناع از منظر تحلیل قرآنی خداوند است.

پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی و در چارچوب تفسیر قرآن به قرآن، و با بهره‌گیری از منابع روایی انجام شده است. تمرکز اصلی بر آیات سوره‌های مبارکه‌ی اعراف و ص قرار دارد؛ آیاتی که متضمن ارزیابی و داوری الهی درباره‌ی این واقعه‌اند

یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که ابلیس در اظهارات خود صادق نبوده و با اتخاذ راهبردی فریبکارانه، علت حقیقی نافرمانی خویش را پنهان ساخته و آن را به دروغ به قیاس خود با آدم(ع) نسبت داده است. بر اساس تحلیل قرآنی، خداوند رفتار ابلیس را در دو سطح مورد داوری قرار داده است: یکی بعد روان‌شناختی که در قالب استکبار درونی و از پرسش توبیخی الهی در سوره‌ی ص استنباط می‌شود، و دیگری بعد هستی‌شناختی که در قالب طمع‌ورزی نسبت به جایگاه اهل‌بیت(ع) و تجاوز از حد وجودی خویش در نظام تکوینی جلوه‌گر است.

در نتیجه، علت واقعی امتناع ابلیس از سجده، نه خطای شناختی، بلکه انحرافی وجودی و ولایی بوده است

کلیدواژه‌ها

• علت امتناع ابلیس از سجده
• دروغگویی ابلیس در قیاس
• وسعت وجودی ابلیس
• استکبار
• عالین

موضوعات

• تفسیر و روایات تفسیری

عنوان مقاله [English]

A new Analysis of the Strategy of Deception in Iblis's Analogy: Concealing the Aspiration f Analysis of the Strategy of Deception in Iblis's Analogy:Concealing the Aspiration for the Station of the ‘Ālīn under the Pretext of Comparison with Adam (AS)

نویسندگان [English]

• Mohsen Fazel Bakhshayesh ¹
• mohammad hadi mansouri ²

¹ Ph.D. student of the Qur'an and Hadith faculty of Ma'arif University

² Assistant Professor, Department of Quran and Hadith, Islamic Studies University

چکیده [English]

The Qur’anic account of Iblis’s refusal to prostrate before Adam (AS) has been a focal point of exegetical attention, often interpreted through Iblis’s own justification—his analogy between fire and clay—seen as a cognitive or epistemic error. This study critically re-evaluates the sincerity of Iblis’s claim, arguing instead for a deeper Qur’anic perspective rooted in divine evaluation, especially as presented in Sūrat al-Aʿrāf and Sūrat Ṣād.

Adopting a tafsīr al-Qur’ān bi-l-Qur’ān methodology alongside supporting narrations, the research contends that Iblis’s words were deceptive, masking the true motives behind his disobedience. The Qur’an, it argues, offers a twofold critique: psychologically, it attributes Iblis’s act to inner arrogance (istikbār), and ontologically, to his transgression of divine boundaries through envy of beings elevated by God.

Contrary to the common view, Iblis’s rebellion was not directed at Adam (AS) per se, but at the exalted Ālīn—those possessing a higher metaphysical status, notably the Ahl al-Bayt. His defiance thus reflects not a simple prideful refusal, but an existential opposition to God’s decree in elevating select beings to spiritual authority.

کلیدواژه‌ها [English]

• The cause of Iblis’s refusal to prostrate
• Iblis’s deceit in analogy
• Iblis’s ontological scope
• Arrogance
• al-‘Ālīn