واکاوی مؤلفه ‏های معنایی «فریضه» در قرآن کریم با رویکرد ریشه‏ شناسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه معارف اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.

10.30512/kq.2024.21381.3852

چکیده

هدف: «فریضه» شاخص ‏ترین واژه مشتق از ماده «ف‏رض» است که شش بار در پنج آیه از قرآن کریم وجود دارد. به ‏رغم آنکه این واژه کاربرد چندانی در آیات قرآنی ندارد، اما ناظر به سه پدیده مالیِ مختلف، یعنی مهریه (بقره: 2/ 236-237، نساء: 4/ 24)، ارث (نساء: 4/ 11) و زکات (توبه: 9/ 60) به کار رفته است که با یکدیگر تفاوت‏های بارزی دارند. با توجه به این گستره مفهومی، مطالعه حاضر برای نخستین بار در صدد پاسخ به این پرسش است که واژه «فریضه» دربردارنده چه مؤلفه‏های معنایی است که به طور هم‏زمان، ظرفیت اطلاق بر مهریه و ارث و زکات را دارد.
روش پژوهش: برای تحقّق اهداف مورد نظر، در مقاله حاضر کوشش می ‏شود با کاربست رویکرد ریشه ‏شناسی، سابقه واژه فریضه در زبان‏های نیا پیجویی شود، روند تحولات معنایی آن در زبان‏های سامی به مطالعه گذاشته شود و مؤلفه‏ های معنایی آن در قرآن کریم بازشناخته شود.
یافته‌ها: بر پایه شواهد ریشه‏ شناختی، «ف‏رض» از کهن ‏ترین ریشه ‏های ثلاثی در خانواده زبان ‏های سامی است که افزون بر عربی، بازمانده ‏های آن در غالب زبان ‏های خویشاوند همچون اکدی، اوگاریتی، عبری، آرامی ترگوم، مندایی و گعزی دیده می ‏شود. قدیم‏ترین نشان از این ماده را می ‏توان در بُن ثناییِ «رض» در زبان آفروآسیایی بازجست که به معنای «شکستن/ تکّه تکّه کردن» است. همین بُن ثنایی است که پس از پذیرش پیش‏ساز «ف/پ» به صورت ثلاثی درآمده و در ساخت واژه‏ های متعدد از جمله «فریضه» ایفای نقش کرده است.
نتیجه‌گیری: این مطالعه نشان می‏ دهد که واژه فریضه دربردارنده دو مؤلفه معناییِ مهم است که در مهریه و ارث و زکات قابل پیجویی هستند: یکی مؤلفه «سهم و نصیب» و دیگری مؤلفه «فرمان الهی».

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Analyzing the semantic components of "Farīḍah" in the Holy Quran with etymological approach

نویسنده [English]

  • Mohammad Hossein Shirzad
Assistant Professor of Islamic Studies, Faculty of Theology and Islamic Studies, University of Mazandaran, Babolsar, Iran.
چکیده [English]

"Farīḍah", used 6 times in 5 verses of the Holy Qur'an, is the most significant word derived from the root "F-R-Ḍ". Although this word is used a little in Qur'anic verses, it refers to three very different financial payments, which are: bride-wealth (Q 2:236-237; Q 4:24), inheritance (Q 4:11), and alms (Q 9:60). Considering this wide conceptual scope, the present study aims for the first time to identify the semantic components of "Farīḍah", and explain that how this word can refer to bride-wealth, inheritance, and alms in Qur'anic Arabic. To achieve this main aim, the etymology of the word "Farīḍah" is high on the agenda. Moreover, the semantic changes of this word in Semitic languages will be discussed, and its semantic components in the Holy Qur'an will be identified. This study shows that the word "Farīḍah" enjoys two important semantic components that can be traced in bride-wealth, inheritance, and alms: firstly "quota", and secondly "divine command".

کلیدواژه‌ها [English]

  • Quranic lexicons
  • inheritance
  • alms
  • bride-wealth
  • Semitic linguistics

مراجع

ـ قرآن کریم. ترجمه: ناصر مکارم شیرازی. (1373). دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
آلوسی، محمود بن عبدالله. (1415). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی. به کوشش علی عبدالباری عطیة، دار الکتب العلمیة.
ابن اثیر، مبارک بن محمد. (1367). النهایة فی غریب الحدیث و الأثر. به کوشش محمود محمد طناحی، اسماعیلیان.
ابن جوزی، عبدالرحمان بن علی. (1407). نزهة الأعین النواظر فی علم الوجوه و النظائر. به کوشش محمد عبدالکریم کاظم، مؤسسة الرسالة.
ابن درید، محمد بن حسن. (1987). جمهرة اللغة. به کوشش رمزی منیر بعلبکی، دار العلم للملایین.
ابن سیده، علی بن اسماعیل. (1417). المخصّص. به کوشش خلیل ابراهیم جفال، دار إحیاء التراث العربی.
ابن فارس، احمد. (1399). مقاییس اللغة. به کوشش عبدالسلام محمد هارون، دار الفکر.
ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم. (1411). تفسیر غریب القرآن. به کوشش ابراهیم محمد رمضان، دار و مکتبة الهلال.
ابن منظور، محمد بن مکرم. (1414). لسان العرب. دار صادر.
ابوالسعود، محمد بن محمد. (بی‌تا). إرشاد العقل السلیم إلی مزایا الکتاب الکریم (تفسیر أبی السعود). دار إحیاء التراث العربی.
ابوهلال عسکری، حسن بن عبدالله. (1400). الفروق فی اللغة. دار الآفاق الجدیدة.
ابوهلال عسکری، حسن بن عبدالله. (1428). الوجوه و النظائر فی القرآن الکریم. به کوشش محمد عثمان، مکتبة الثقافة الدینیة.
ازهری، محمد بن احمد. (2001). تهذیب اللغة. به کوشش محمد عوض مرعب، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
انوری، حسن. (1382). فرهنگ بزرگ سخن. سخن.
بیضاوی، عبدالله بن عمر. (1418). أنوار التنزیل و أسرار التأویل. به کوشش محمد عبدالرحمان المرعشلی، دار إحیاء التراث العربی.
پاکتچی، احمد. (1392). سنّت‏های املایی (ارتوگرافی) در خط عربی متقدم با توجه به انعکاس آن در نسخه‏های قرآن؛ تأملاتی در مباحث فرهنگ اسلامی. دانشگاه امام صادق(ع).
پاکتچی، احمد. (1395). معناشناسی قسم در قرآن کریم: رویکردی تاریخی و فرهنگی. مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، 22(2)، پیاپی: 60، 9-33.
پاکتچی، احمد و شیرزاد، محمدحسن و شیرزاد، محمدحسین. (1398الف). تحلیلی زبان‏شناختی ـ بین‏الادیانی از انگاره نذر در قرآن کریم. کتاب قیم، 9 (1)، پیاپی: 20، 7-28.
پاکتچی، احمد و شیرزاد، محمدحسن و شیرزاد، محمدحسین. (1398ب). معناشناسی تاریخی و فرهنگی سَبیل در قرآن کریم. مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، 25(1)، پیاپی: 65، 71-96. https://dorl.net/dor/20.1001.1.17358701.1398.25.65.5.0
ترمانینی، عبدالسلام. (1984). الزواج عند العرب فی الجاهلیة و الإسلام: دراسة مقارنة. عالم المعرفة.
جوهری، اسماعیل بن حماد. (1407). تاج اللغة و صحاح العربیة. به کوشش احمد عبدالغفور عطار، دار العلم للملایین.
حافظ شیرازی، محمد. (1371). دیوان غزلیات. به کوشش خلیل خطیب‏رهبر، صفی علیشاه.
حسن‏دوست، محمد. (1383). فرهنگ ریشه‏شناختی زبان فارسی. فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
حیری، اسماعیل بن احمد. (1422). وجوه القرآن. به کوشش نجف عرشی، بنیاد پژوهش‏های اسلامی آستان قدس رضوی.
خلیل بن احمد. (1410). کتاب العین. به کوشش مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائی، دار و مکتبة الهلال.
دامغانی، حسین بن محمد. (1970). إصلاح الوجوه و النظائر فی القرآن الکریم. به کوشش عبدالعزیز سیّد الأهل، دار العلم للملایین.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412). المفردات فی غریب القرآن. به کوشش صفوان عدنان داوودی، دار العلم/ دار الشامیة.
زبیدی، محمد مرتضی. (1414). تاج العروس من جواهر القاموس. به کوشش علی شیری، دار الفکر.
زمخشری، محمود بن عمر. (1407). الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل. دار الکتاب العربی.
زمخشری، محمود بن عمر. (1979). أساس البلاغة. دار صادر.
صاحب بن عباد. (1414). المحیط فی اللغة. به کوشش محمدحسن آل‏یاسین، عالم الکتاب.
طباطبایی، سید محمدحسین. (1417). المیزان فی تفسیر القرآن. دفتر انتشارات اسلامی.
طبرسی، فضل بن حسن. (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. ناصرخسرو.
طریحی، فخرالدین. (1375). مجمع البحرین. به کوشش سید احمد حسینی، کتابفروشی مرتضوی.
طوسی، محمد بن حسن. (1390). الإستبصار فیما اختلف من الأخبار. به کوشش سید حسن موسوی خرسان، دار الکتب الإسلامیة.
طوسی، محمد بن حسن. (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن. به کوشش احمد قصیر عاملی، دار إحیاء التراث العربی.
طوسی، محمد بن حسن. (1407). تهذیب الأحکام. به کوشش سید حسن موسوی خرسان، دار الکتب الإسلامیة.
طوسی، محمد بن حسن. (1417). الخلاف. مؤسسة النشر الإسلامی.
طیب‏حسینی، سید محمود و حکیمیان، علی‏محمد و شیرزاد، محمدحسین و شیرزاد، محمدحسن. (1401). معناشناسی تاریخی واژه مَهر: کاوشی در دلایل حذف مَهر از نظام واژگانی قرآن کریم. کتاب قیم، 12 (2)، پیاپی: 27، 7-23. https://doi.org/10.30512/KQ.2021.16459.3054
عبدالباقی، محمد فؤاد. (1364). المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم. دار الحدیث.
علی، جواد. (1993). المفصّل فی تاریخ العرب قبل الإسلام. دار العلم للملایین/ مکتبة النهضة.
عهد جدید. (1362). انجمن کتاب مقدس ایران.
فخر رازی، محمد بن عمر. (1420). التفسیر الکبیر. دار إحیاء التراث العربی.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب. (1426). القاموس المحیط. به کوشش محمد نعیم العرقسوسی، مؤسسة الرسالة.
فیومی، احمد بن محمد. (بی‌تا). المصباح المنیر. المکتبة العلمیة.
قرشی، سید علی‏اکبر. (1371). قاموس قرآن. دار الکتب الإسلامیة.
کاشانی، فتح‏الله. (1336). منهج الصادقین فی إلزام المخالفین. کتابفروشی محمدحسن علمی.
محقق حلی، جعفر بن حسن. (1403). شرائع الإسلام. مؤسسة الوفاء.
مشکور، محمدجواد. (1357). فرهنگ تطبیقی عربی با زبان‏های سامی و ایرانی. بنیاد فرهنگ ایران.
مقاتل بن سلیمان. (1423). التفسیر. به کوشش عبدالله محمود شحاتة، دار إحیاء التراث العربی.
مقاتل بن سلیمان. (1427). الوجوه و النظائر فی القرآن العظیم. به کوشش حاتم صالح ضامن، مرکز جمعة الماجد للثقافة و التراث.
میشل، توماس. (1377). کلام مسیحی. ترجمه: حسین توفیقی، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
هارون بن موسی. (1409). الوجوه و النظائر فی القرآن الکریم. به کوشش حاتم صالح ضامن، دار الحریة.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 26 اسفند 1402
  • تاریخ بازنگری: 16 اردیبهشت 1403
  • تاریخ پذیرش: 19 تیر 1403

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار