تحلیل دیدگاه مفسران غرب جهان اسلام (ابن‌عربی، ابن‌عطیه، قرطبی و ابن‌عاشور) در مسأله خلقت زن از مرد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث،دانشکده الهیات،دانشکدگان فارابی، دانشگاه تهران، قم، ایران

چکیده

فهم درست نسبت ‌به حقیقت هر چیز، به ویژه ماهیت انسان، تأثیر مستقیم بر کیفیت هویت­بخشی و تدوین حقوق متناسب با آن دارد. به همین دلیل در این جستار، با اشاره به آیات خلقت زن از مرد، نحوه مواجهه مفسران غرب جهان اسلام (ابن­عربی، ابن­عطیه، قرطبی و ابن­عاشور) با آیات خلقت زن مورد بررسی قرار گرفته تا ادعای وجود تبعیض جنسیتی در آیات پیش­گفته ـ که برداشت تفسیر مفسران یاد شده است ـ تحلیل شود.
مفسران یادشده با وجود اختلاف در مفردات آیات مربوطه، نتیجه مشترکی از کیفیت و هدف از خلقت زن ارائه کرده‌اند. ابن­عربی، ابن­عطیه و قرطبی حرف «مِنْ» در آیه 1 نساء و 72 نحل را «مِنْ» جنسیه دانسته­اند؛ ولی ابن‌عاشور، «مِنْ» تبعیضیه می­داند. با وجود این، همه مفسران یادشده، تبعیض در مبدأ خلقت را نتیجه گرفته­اند. همچنین، ابن­عطیه و قرطبی، «مِنْ» در آیه 21 روم و 189 اعراف را «مِنْ» جنسیه دانسته­اند؛ اما ابن­عاشور در 21 روم، «مِنْ» نوع و در 189 اعراف، «مِنْ» تبعیضیه می­داند. البته، همه مفسران یادشده، هدف از خلقت زن را خدمت به مرد بیان کرده‌اند که ادعایشان بر دو دلیل استوار است: دلیل اولشان، به روایتی است که توأم با روایات متعارض است و دلیل دومشان، بر تفسیر «ثُمَّ» در آیه 6 زمر است که بدون بررسی رابطه معطوف و معطوفٌ­علیه، آن را به معنای تأخیر رتبی گرفته­اند؛ در صورتی که لفظ «ثُمَّ»، هنگامی بر تراخی رتبی دلالت دارد که در آیه، شواهدی دال بر پایین بودن جایگاه معطوف نسبت به معطوفٌ­علیه وجود داشته باشد. با توجه به اینکه چنین شواهدی در آیات مربوطه یافت نشد؛ اندیشه قرآنی، دلالت بر یکسانی و یگانگی ماهوی زن و مرد دارد. گواه بر این مطلب، تقریر میزان واحد ارزیابی تقوا برای همه انسان­هاست.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

An Examination of the Challenging Verses About the Creation of the Woman in the Opinion of the Western Islamic World Exegetes (Ibn ‘Arabī, Ibn ‘Aṭiyya, Qurṭabī, and Ibn ‘Āshūr) With an Emphasis on the Factors Effective on Exegesis

نویسندگان [English]

  • Mahnaz Qodrati 1
  • Hasan Rezaii Haftadur 2
1 PhD Student in Quranic and Hadith Sciences, Faculty of Law, Theology and Political Science, Science and Research Branch, Islamic Azad University of Tehran
2 Associate Professor, Department of Quranic and Hadith Sciences, Faculty of Theology, Farabi Faculty, University of Tehran, Qom, Iran
چکیده [English]

The creation of the woman is an epistemic question to which the exegetes do not have a similar response. Some believe in the dependent creation of the woman and some others believe in her independent creation. The accurate understanding of the truth of every phenomenon – especially the human essence – has a direct effect on the identification and development of its appropriate rights. and the factors effective on the interpretations presented by these exegetes. From the viewpoint of Qur’ān researchers, numerous internal and external factors have impacted the interpretations of the exegetes, this study shows that the thoughts put forth by the aforementioned exegetes have been influenced by external factors so much that there has remained no room for the effectiveness of the internal factors. Interpreting the term “the one soul” as Adam and consequently considering the women dependent on the man by the foregoing exegetes is not acceptable due to several reasons. These include the lack of direct stipulation for such an interpretation in the Qur’ān, the contradiction of this such a stance with some verses and scientific findings, the invalidity of the chain of transmission and content of the related narrations, the existence of conflicting traditions, the deletion of the role of father in the creation of Jesus (a) and the continuation of the progeny of the Last Prophet through his daughter’s lineage, contradiction to the essential principle of Oneness that necessitates the creation of all humans from one unique source, the contradiction with the principle, etc.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Challenging verses
  • Creation of woman from man
  • Western Islamic world
  • Origin of exegetic differences

مراجع

  1. قرآن کریم؛ ترجمه: محمدمهدى فولادوند؛ تهران: دار القرآن ­الکریم، 1415ق.
    1. آلوسی، محمود؛ روح ­­المعانی فی تفسیر ­القرآن ­العظیم؛ بیروت: دار الکتب ­­العلمیة، 1415ق.
    2. ابن­عاشور، محمد­طاهر؛ التحریر و التنویر؛ بیروت: موسسة­ التاریخ ­العربی، 1420ق.
    3. ابن­عربی، محمد ­بن عبدالله؛ احکام ­القرآن؛ بیروت: دار الجیل، 1408ق.
    4. ابن­عطیه اندلسى، عبدالحق؛ المحرر ­الوجیز فی تفسیر الکتاب ­العزیز؛ تحقیق: عبد السلام عبد ­الشافی، بیروت: دارالکتب­ العلمیة، 1422ق.
    5. ابن­فارس، احمد؛ معجم مقاییس ­اللغة؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1404ق.
    6. ابن­کثیر، اسماعیل ­بن عمر؛ تفسیر القرآن ­العظیم؛ تحقیق: شمس­الدین محمد حسین، بیروت: دار الکتب ­العلمیة، 1419ق.
    7. ابن­منظور، محمد بن مکرم؛ لسان ­العرب؛ بیروت: دار صادر، 1410ق.
    8. اعلمی حائری، محمد­حسین؛ دایرة­المعارف الشیعیة ­العامة؛ بیروت: مؤسسة الاعلمی ­للمطبوعات، 1413ق.
    9. ایازی، محمد­علی؛ «تأثیر شخصیت مفسر در تفسیر قرآن»؛ مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شماره 19، 1378ش، صص9-43.
    10. ـــــــــــــــــ؛ قرآن و تفسیر عصری؛ تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1372ش.
    11. ــــــــــــــــــ؛ المفسرون حیاتهم و منهجهم؛ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1414ق.
    12. ایزوتسو، توشی­­هیکو؛ خدا و انسان در قرآن؛ ترجمه: احمد آرام، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1361ش.
    13. احسانی، کیوان و زهرا محمدی؛ «خلقت آدم و حواء در قرآن و تورات»؛ بینات، شماره 88، 1394ش، صص17-34.
    14. بابایی، علی­اکبر و همکاران؛ روش شناسی تفسیر قرآن؛ قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1394ش.
    15. بخاری، محمد بن اسماعیل؛ صحیح البخاری؛ مصر: وزارة الاوقاف، بی­تا.
    16. بنت­الشاطی، عائشة؛ الإعجاز البیانی للقرآن؛ قاهره: دار المعارف، 1404ق.
    17. تاجرى­نسب، غلامحسین و اعظم بهادرى؛ «بررسی آفرینش زن در قرآن، احادیث، و تورات»؛ پژوهشنامه علوم و معارف قرآن کریم، شماره 6، 1389ش، صص9-24.
    18. ثعالبی، عبد الرحمن ­بن محمد؛ تفسیر الثعالبی؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1418ق.
    19. جوادی ­آملی، عبدالله؛ زن در آئینه جلال و جمال الهی؛ قم: نشر اسراء، 1388ش.
    20. حاجى­اسماعیلى، محمدرضا و مصطفى زمانى؛ «مبدأ آفرینش زن با نگرش تفسیری و روایی»؛ کاوش­هاى دینى، شماره 6، 1390ش، صص187-210.
    21. حر عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل الشیعة؛ قم: مؤسسة آل ­البیت علیهم السلام، 1409ق.
    22. حصکفی، محمد بن على؛ الدر المختار؛ بیروت: دار الفکر، 1386ق.
    23. حمیری، نشوان ­بن سعید؛ شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم؛ دمشق: دار الفکر، 1420ق.
    24. داودی، سعید؛ زنان و 3 پرسش اساسی؛ قم: امام علی ­بن ابی­طالب، 1393ش.
    25. دریک، ریچارد ال، آناتومی گری برای دانشجویان، ترجمه: رضا شیری، تهران: ابن سینا، 1399ش.
    26. دو بووار، سیمون؛ جنس دوم؛ ترجمه: قاسم صنعوی، مشهد: توس، 1388ش.
    27. راغب اصفهانی، حسین ­بن محمد؛ مفردات الفاظ القرآن؛ بیروت: دار القلم، 1412ق.
    28. زبیدی، محمد بن محمد؛ تاج العروس من جواهر القاموس؛ بیروت: دار الفکر، 1414ق.
    29. زحیلی، وهبه؛ التفسیر المنیر؛ بیروت: دار الفکر، 1411ق.
    30. زرسازان، عاطفه؛ «معناشناسی نفس در قرآن کریم با تأکید بر روابط همنشینی و جانشینی»؛ پژوهش زبانشناختی قرآن، شماره 14، 1397ش، صص51-66.
    31. زمخشری، محمود بن عمر؛ الکشاف؛ بیروت: دار الکتب ­العربی، 1407ق.
    32. سیبویه، عمرو بن عثمان؛ الکتاب؛ تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، قاهره: مکتبة الخانجی، 1988م.
    33. شاکر، محمد­کاظم؛ مبانی و روش‌های تفسیری؛ قم: مرکز جهانی علوم اسلامی، 1382ش.
    34. شریفی، صالحه؛ «روایات خلقت زن یا حواء در بوته نقد و نظر»؛ تحقیقات قرآنی و حدیثی، شماره 1، 1398ش، صص27-37.
    35. شعراوی، محمد­متولی؛ قصص الانبیاء و المرسلین؛ قاهره: التراث ­الإسلامی، بی­تا.
    36. شکیب انصاری، محمود؛ محمود آبدانان مهدی­زاده و کبری محمدی ساری بگلو؛ «نظرات نحوی ابن عاشور در توجیه منصوبات متشابه در "التحریر و التنویر"»؛ پژوهش‌های زبان شناختی قرآن، شماره 7، 1394ش، صص93-104.
    37. صدرالمتألهین، محمد بن ­ابراهیم؛ الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة؛ بیروت: دار احیاء التراث ­العربی، 1410ق.
    38. صدوق، محمد بن علی بن بابویه؛ علل الشرایع؛ نجف: المکتبة الحیدریة، بی­تا.
    39. طالقانی، محمود؛ پرتوی از قرآن؛ قم: صبح صادق، 1384ش.
    40. طباطبایی، سید محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: موسسة ­الاعلمی للمطبوعات، 1390ق.
    41. طبرسی، فضل ­بن حسن؛ مجمع البیان لعلوم القرآن؛ تحقیق: فضل­الله یزدی طباطبایی، تهران: ناصرخسرو، 1372ش.
    42. طریحی، فخرالدین؛ مجمع البحرین؛ تهران: مرتضوی، 1375ش.
    43. طیب، عبدالحسین؛ اطیب البیان فی تفسیر القرآن؛ تهران: اسلام، 1369ش.
    44. علوى­نژاد، سیدحیدر؛ «آفرینش زن در قرآن، کتاب مقدس و اسرائیلیات»؛ نشریه سفیر نور، شماره 1، 1386ش، صص77-94.
    45. عوده، سلمان؛ علمنی أبی مع آدم من الطین إلی الطین؛ ریاض: موسسة ­الاسلام، 2017م.
    46. عیاشی، محمد بن مسعود؛ تفسیر العیاشی؛ تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة، بی­تا.
    47. فخررازی، محمد ­بن عمر؛ التفسیر الکبیر؛ بیروت: دار احیاء التراث ­العربی، 1420ق.
    48. فراهیدی، خلیل­ بن احمد؛ العین؛ قم: دارالهجرة، 1409ق.
    49. فیومی، احمد؛ المصباح ­المنیر؛ بیروت: مکتبة ­العلمیة، 1929م.
    50. فرجامی، اعظم؛ «آفرینش حواء در قرآن وروایات»؛ نشریه زن در توسعه و سیاست، شماره 4، 1385ش، صص5-22.
    51. قرطبی، محمد­ بن احمد؛ الجامع لأحکام القرآن؛ تهران: ناصر خسرو، 1364ش.
    52. قرشی، علی­اکبر؛ قاموس قرآن؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1371ش.
    53. قطب، محمد؛ زن در اسلام؛ ترجمه: عبد الباسط عیسی­زاده، بی­جا: بنیاد نشر افکار و اندیشه­های سید قطب و محمد قطب، بی­تا.
    54. کتاب مقدس؛ ترجمه: فاضل­خان همدانی؛ تهران: اساطیر، 1380ش.
    55. کدخدایی، محمدرضا؛ «خلقت زن در اسلام، فراتری یا فروتری»؛ نشریه پاسخ، شماره 1، 1395 ش، صص27-54.
    56. کرامتی، معصومه؛ مهدی سجادی؛ علی­رضا صادق زاده قمصری و محسن ایمانی؛ «تبیین ملاحظات جنسی و جنسیتی در ارزش‌شناسی فیمینیسم، اگزیستانسیالیسم و اسلام: ارائه راهبردها»؛ مطالعات راهبردی زنان، شماره ۵۲، ۱۳۹۰ش، صص225-287.
    57. متین، رویا؛ «آزادی، جنسیت، ادیان الهی»؛ بانوان شیعه، شماره 3، 1384ش، صص49-68.
    58. مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار؛ بیروت: دار احیاء التراث ­العربی، 1403ق.
    59. مسلم بن حجاج نیشابوری؛ صحیح مسلم؛ قاهره: دار­ الحدیث، 1412ق.
    60. مصطفوی، حسن؛ التحقیق فی کلمات القرآن؛ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1365ش.
    61. مغنیه، محمدجواد؛ التفسیر الکاشف؛ قم: دار الکتاب ­الاسلامی، 1424ق.
    62. مهریزی، مهدی؛ زن در اندیشه اسلامی؛ تهران: طبع و نشر، 1381ش.
    63. ــــــــــــــــ؛ قرآن و مسأله زن؛ تهران: نشر علم، 1393ش.
    64. مشکین فام، بتول؛ «بررسی شناختی شبکه معنایی حرف «ثم» در قرآن کریم»؛ پژوهش­های زبان­شناختی قرآن، شماره 14، 1397ش، صص1-16.
    65. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران؛ تفسیر نمونه؛ تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1374 ش.
    66. ناصری طاهری، عبدالله؛ مقدمه­ای بر تاریخ مغرب اسلامی؛ قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۱ ش.
    67. هاشمی­رفسنجانی، علی­اکبر؛ فرهنگ معارف قرآن؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1382ش.
    68. هیثمی، علی ­بن ابی­بکر؛ مجمع الزواید؛ بیروت: دار الکتب­ العلمیة، 1408ق.
دو فصلنامه کتاب قیم
دوره 13، شماره 29
مهر 1402
صفحه 161-178

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 16 فروردین 1401
  • تاریخ بازنگری: 23 تیر 1401
  • تاریخ پذیرش: 28 تیر 1401

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار