مطالعه تطبیقی رابطه دین و سیاست در اندیشه قرآنی سیاسی علامه طباطبایی و سید قطب

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد دانشگاه میبد

2 دانشیار دانشگاه میبد

3 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه میبد

چکیده

یکی از نکات مهم در حوزه مباحث سیاسی و اجـتماعی، بررسی رابطه‌ بین «دین» و «سیاست» است و در این باره، نظرات گوناگونی از تباین تا تلازم مطرح شده است. نوع تعریف از دین و تحدید و توسعه دامنه دخالت آن در اجتماع، در بررسی این مهم نقش اساسی دارد. در نگاه قرآن و سنت، میان دین اسلام و برپایی حکومت، تلازم وجود دارد و این تلازم در آرای علامه طباطبایی به عنوان یک مفسر شیعی و سید قطب به عنوان یک مفسر اهل سنت، قابل رؤیت است. در این مقاله که به روش تحلیلی‌ـ تطبیقی تدوین شده، پس از تعریف دین، حکومت و سیاست، این تلازم به اثبات رسیده است. با بیان نظرات دو مفسر، اشتراک نظر آن دو در تعریف دین و دامنه دخالت آن در اجتماع و نیز تمایز نظر آن دو در نوع تبیین رابطه نیازمندی بین دین و سیاست روشن می‌گردد.

نتایج مقایسه نشان می‏دهد که هر دو مفسر، معتقد به تعریف حداکثری از دین و ابتنایش بر فطرت و تأثیر و تأثر بین آن و نظام اجتماعی و سیاسی هستند با این تمایز که علامه در صدد تبیین نیازمندی اجتماع برای متعالی شدن به دین است؛ و در مقابل، سید قطب در صدد بیان نیاز دین برای بقا و جلوه نمایی حداکثری به حضور اجتماعی و دخالت و مدیریت در جامعه است. علاوه بر آن، به رغم اشتراک‏هایی در بحث حاکمیّت و حکومت، بین ایشان در مورد تعیین حاکم سیاسی اسلامی تفاوت وجود دارد، از این‌رو، دو دیدگاه تبار متفاوتی دارند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The comparative study of the relationship between religion and politics in Quranic views of Allameh Tabatabaei and Sayyed Qutb.

نویسندگان [English]

  • Ali Mohammad Mirjalili 1
  • Ahmad Zare Zardini 2
  • Abbas Zare Bidoky 3
1 Meybod University Assistant Professor
2 Meybod University Assistant
3 University student of Quran and Hadith

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qur'an
  • religion
  • politics
  • government
  • Allameh Tabatabaei
  • Sayyed Qutb
  1. قرآن کریم.

    1. ابن منظور، محمد بن مکرّم؛ لسان العرب؛ بیروت: مؤسسة التاریخ العربى، 1413ق.
    2. ابوالحمد، عبدالحمید؛ مبانی سیاست؛ تهران: انتشارات توس، 1384ش.
    3. اسد علی زاده، اکبر؛ «سکولاریزم و اسلام (2)»؛ نشریه مبلغان شماره 30، صص 74-85، 1381ش.
    4. امید، مسعود؛ نظری به زندگی و برخی آرای علامه طباطبایی؛ تهران: انتشارات سروش، 1380 ش.
    5. انجیل شریف؛ تهران: انتشارات انجمن کتاب مقدس ایران، 1986م.
    6. بازرگان، مهدی؛ آخرت و خدا؛ هدف بعثت انبیا، ته‍ران‌: خ‍دم‍ات‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌ رس‍ا، 1377ش.
    7. باقی، عبدالرضا و امین کیانی؛ «معنا و مبنای جامعه‏پذیری و سیاست در اندیشه‏ علامه طباطبایی (ره)»؛ مشهد: اولین کنفرانس بین المللی اقتصاد، مدیریت، حسابداری، علوم اجتماعی، 1394ش.
    8. براتی کاکلی، آمنه؛ «سکولاریسم از نظر محتوا و مبانی و نقد و بررسی آن»؛ پایان نامه کارشناسی ارشد به راهنمایی دکتر محمد محقق داماد، قم: دانشگاه قم، دانشکده علوم انسانی، 1377ش.
    9. بوذری نژاد، یحیی و اله مرندی؛ «نظریه اعتباریات علامه طباطبایی و نظام حقوقی- سیاسی جامعه»؛ فصلنامه مطالعات حقوق عمومی، دوره 45، شماره 1، صص 107-122، 1394ش.
    10. بوستان کتاب؛ مرزبان وحى و خرد(یاد نامه مرحوم علامه سید محمد حسین طباطبائى)؛ قم: موسسه بوستان کتاب، 1381ش.
    11. بهرامی، محمد؛ «علم و دین از منظر علامه طباطبایى»؛ فصلنامه پژوهشهای قرآنی، شماره 9 و 10، صص 170-193، 1376ش.
    12. ترکاشوند، مریم و ولی ترکاشوند؛ «جایگاه عقل از دیدگاه مفسران بزرگ علامه طباطبایی(ره)و سید قطب»؛ پنجمین همایش پژوهش های نوین در علوم و فناوری، 1395ش.
    13. تهانوى، محمد على؛ موسوعة کشّاف اصطلاحات الفنون والعلوم؛ بیروت: مکتبة لبنان، بی‏تا.
    14. جانی پور، غلامعلی؛ «شفاعت از دیدگاه علامه طباطبایی و سید قطب»؛ پایان نامه کارشناسی ارشد به راهنمایی محمد صدقی آلانق و مشاوره عنایت ا.... شریفی، دانشگاه علامه طباطبایی، 1394ش.
    15. جعفری، محمد تقی؛ «تحلیل و بررسی سکولاریسم: حذف دین از زندگی دنیوی بشر»؛، فصلنامه قبسات، شماره1، صص54-69، 1375ش.
    16. جوادی آملی، عبدالله؛ تفسیر موضوعی (جلد پنجم: معاد در قرآن)؛ قم: مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1366ش.
    17. حاجی صادقی، عبد‌ الله، «فطری بودن گرایش به دین»؛ فصلنامه قبسات، شماره 36، 1388ش.
    18. حسنی، ابوالحسن؛ آموزه‌های سیاسی قرآن؛ قم: مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، دفتر عقل، 1387ش.
    19. حمزه، بابک؛ «اسلام سیاسی و اسلام سکولار(مقایسه موردی اندیشه سیاسی سید قطب و علی عبدالرازق)»؛ پایان نامه کارشناسی ارشد علوم سیاسی، به راهنمایی مصطفی کواکبیان، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی، 1395ش.
    20. حیدرى، على؛ «انتظار از قرآن در تفاسیر قرن اخیر»؛ فصلنامه پژوهش های قرآنی، شماره 7 - 8 ویژه تفسیر نگاری در قرن چهاردهم، صص 56-75، 1375ش.
    21. خاقانی، فریبا؛ «گرایش های سیاسی اجتماعی سید قطب مفسر فی ظلال القرآن»؛ اردبیل: اولین کنگره بین المللی حکمت ناب، 1394ش.
    22. خالدى، صلاح عبد الفتاح؛ المنهج الحرکی فی ظلال القرآن؛ اردن: دار عمار، 1421ق.
    23. ـــــــــــــــــــــــ؛ مفاتیح للتعامل مع القرآن؛ دمشق: دار القلم، 1424ق.
    24. خرمشاهی، بهاءالدین؛، تفسیر و تفاسیر جدید؛ تهران: انتشارات کیهان، 1364ش.
    25. ـــــــــــــــــــــــ؛ دین‌پژوهی؛ترجمه محمدعلی صوتی، تهران: نشر وزارت فرهنگ و آموزش عالی، 1372ش.
    26. خسروپناه، عبدالحسین؛ «تبیین و تحلیل سکولاریزم»؛ قم: موسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان، نسخه الکترونیکی: https://library.tebyan.net)، 1387ش.
    27. ـــــــــــــــــــــــ؛ «علامه طباطبایی فیلسوف علوم انسانی- اسلامی»؛ تهران: سـازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی، 1390ش.
    28. ﺧﻠﻴﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ فراهیدی، «ﮐﺘﺎ ﺍﻟﻌﻦ»، ﻗﻢ: ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺍﻟﻨﺸﺮ ﺍﻻﺳﻼﻣﻲ، ١٤١٤ق.
    29. خواجه سروی، غلامرضا؛ «وحدت دین و سیاست در اندیشه امام خمینی (ره)»؛ مجله علوم سیاسی، دانشگاه باقرالعلوم (ع) شماره 16، صص 91-104، 1380ش.
    30. دال، رابرت؛ «تجزیه و تحلیل جدید سیاست»؛ ترجمه حسین ظفریان، تهران: نشر مترجم، 1364ش.
    31. دانشیار، علیرضا؛ «بررسی تفسیر سیاسی مفاهیم قرآنی در دوران انقلاب اسلامی از منظر آیت الله خامنه‏ای (دام عزّه)»؛ فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی، شماره 52، صص 59-82، 1397ش.
    32. رشاد عبدالعزیز، محمد؛ أثر الفکر العلمانی فی المجتمع الاسلامی؛ قاهره: دارالمحدثین للبحث العلمی و الترجمة و النشر، 2010م.
    33. رومى، فهد بن عبدالرحمن بن سلیمان؛ اتجاهات التفسیر فى القرن الرابع عشر؛ بیروت: مؤسسه الرساله، 1418ق.
    34. الریس، محمد ضیاءالدین؛ الإسلام و الخلافة فی العصر الحدیث؛ القاهرة: دار التراث، 1972م.
    35. زبیدى حسینى واسطى، مرتضى؛ تاج العروس من جواهر القاموس؛ بیروت: دارالفکر، 1414ق.
    36. زهرانی، مصطفی؛ «اندیشه سیاسى علامه طباطبایى»؛ فصلنامه علوم سیاسی، شماره 1، صص 89-116، ۱۳۷۷ش.
    37. سوزنگر، سیروس؛ «اندیشه سیاسی سید قطب»؛ کتاب اندیشه سیاسی متفکران مسلمان، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، صص361-398، 1390 ش.
    38. شاهرودى، عبد الوهاب؛ ارغنون آسمانى؛ جستارى در قرآن، عرفان و تفاسیر عرفانى، رشت: کتاب مبین، 1383ش.
    39. شهرستانی، آلاء؛ «بررسی تطبیقی گرایشهای اجتماعی علامه طباطبایی و ابن عاشور»؛ پایان‌نامه کارشناسی ارشد به راهنمایی زهره اخوان مقدم، تهران: دانشکده علوم و فنون قرآن، 1395ش.
    40. طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ روابط اجتماعى در اسلام؛ به کوشش سید هادى خسروشاهى و محمد جواد حجتى کرمانى، قم: مؤسسه بوستان کتاب، 1387 ش.
    41. ـــــــــــــــــــــــــــــ، سنن النبی، قم: موسسه بوستان کتاب، بی‏تا (الف).
    42. ـــــــــــــــــــــــــــــ و دیگران؛ «ولایت و زعامت»؛ موجود در کتاببحثی درباره مرجعیت و روحانیت، تهران: شرکت سهامی انتشار، بی‏تا (ب).
    43. ـــــــــــــــــــــــــــــ؛ شیعه در اسلام؛ قم: انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1362ش.
    44. ـــــــــــــــــــــــــــــ؛ آموزش عقاید و دستورهاى دینى؛ تهران: بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی، معاونت فرهنگی و اجتماعی و هنری، 1370ش.
    45. ـــــــــــــــــــــــــــــ؛ تعالیم اسلام؛ قم: موسسه بوستان کتاب، ۱۳۸۸ ش. (الف).
    46. ـــــــــــــــــــــــــــــ؛ بررسى‏هاى اسلامى؛ به کوشش سید هادى خسرو شاهى، قم: موسسه بوستان کتاب، 1388 ش. (ب).
    47. ـــــــــــــــــــــــــــــ؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق.
    48. ـــــــــــــــــــــــــــــ؛ اسلام و احتیاجات واقعی هر عصر؛ تهران: کانون انتشارات محمدی، 1348 ش.
    49. ـــــــــــــــــــــــــــــ؛ علی و فلسفه الهی؛ به کوشش سید ابراهیم سید علوی، تهران: نشر مطهر، 1379 ش.
    50. طبرسى، فضل بن حسن؛ مجمع البیان لعلوم القرآن؛ تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1376ش.
    51. طریحى، فخر الدین؛ مجمع البحرین؛ تهران: کتابفروشى مرتضوى، 1375ش.
    52. عابدی، محمد؛ «استلزام‌های مبانی خداشناسی در ساحت سیاست از منظر علامه طباطبایی»؛ نشریه معرفت سیاسی، شماره سوم، صص 63-86، 1394ش.
    53. عالیه، سمیر؛ نظام الدولة و القضاة و العرف فی الإسلام؛ بیروت: مؤسسة الجامعیة للدراسات و النشر التوزیع، بی‏تا.
    54. عسکرى، ابوهلال حسن بن عبداللّه و سید نورالدین جزائرى؛ معجم الفروق اللّغویة؛ قم: انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، 1412ق.
    55. عضدانلو، حمید؛ سیاست و بنیان‏های فلسفی اندیشه سیاسی؛ تهران: نشر نی، 1389ش.
    56. علیپور، عفت؛ اندیشه سیاسی سید قطب؛ تهران: نشر احسان، 1388ش.
    57. علیخانی، علی اکبر؛ «اندیشه سیاسی علامه طباطبایی»؛ کتاب اندیشه سیاسی متفکران مسلمان، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، صص 151-189، 1390 ش.
    58. فرزند وحی، جمال و حامد غلامی و عباس محمدی؛ «سنن اجتماعی در قرآن از منظر علامه طباطبائی و سید قطب»؛ اندیشه علامه طباطبایی، شماره 2، صص 117-148، 1394ش.‏
    59. قطب، سید؛ فی‌ ظلال‌ القـرآن؛ قاهره: دار الشروق، 1412ق.
    60. ــــــــــ؛ معالم فی الطریق؛ قاهره: دارالشروق، 1979م.
    61. ــــــــــ؛ معرکة الإسلام والرأسمالیّة؛ قاهره: دارالشروق، 1414ق.
    62. ــــــــــ؛ المستقبل لهذا الدین؛ قاهره: دارالشروق، 1993م.
    63. ــــــــــ؛ السلام العالمی و الاسلام؛ قاهره: دارالشروق، 2001م. (الف).
    64. ــــــــــ؛ ما چه می‏گوییم؛ ترجمه سیدهادی خسروشاهی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1370 ش.
    65. ــــــــــ؛ العدالة الاجتماعیّة فی الإسلام؛ مصر، دار إحیاء الکتب العربیّة، 1958 م.
    66. ــــــــــ؛هذا الدین؛ قاهره: دارالشروق، 2001 م. (ب).
    67. ــــــــــ؛ خصائص التصور الاسلامی و مقوّماته؛ قاهره: دارالشروق، 2002م.
    68. ــــــــــ؛ الشاطی المجهول؛ مصر: مطبعة الصادق، بی‏تا.
    69. ــــــــــ؛ آینده در قلمرو اسلام؛ ترجمه سید على خامنه‌اى، بی‏جا: هجرت، 1360 ش. (الف).
    70. ــــــــــ؛ مقابلة اسلام با سرمایه‌داری و تفسیر آیات ربا؛ ترجمه و اقتباس سیدمحمد رادمنش، تهران: بنیاد علوم اسلامی، 1360 ش. (ب).
    71. ــــــــــ؛ نشانه‌های راه؛ ترجمه محمود محمودی، تهران: نشر احسان، 1378ش.
    72. ــــــــــ؛ عدالت اجتماعی در اسلام؛ ترجمه محمد علی گرامی و سید هادی خسروشاهی، قم: مؤسسه انتشارات رسالت، 1353 ش.
    73. مصباح یزدی، محمد تقی؛ نظریه سیاسی اسلام؛ قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1378ش.
    74. مطبقانی، مازن بن صلاح؛ النظام السیاسی فی الاسلام؛ المدینة المنورة: جامعة الامام محمد بن سعود الاسلامیة، بی‏تا.
    75. معرفت، محمد هادى؛ التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب؛ مشهد: الجامعة الرضویه للعلوم الاسلامیه، 1418ق.
    76. ملک زاده، محمد؛ «ماهیت سیاست اسلامی در قرآن از منظر علامه طباطبایی»؛ قبسات، شماره 86، صص 197-222، 1396ش.
    77. مؤسسه فرهنگی هنری قدر ولایت، جستاری در اندیشه سیاسی اسلام، تهران: مؤسسه فرهنگی هنری قدر ولایت، 1393ش.
    78. نجفی، یوسف و حمزه علی بهرامی، «گستره مفهوم«جهاد به مثابه قتال»در اندیشه سید قطب و علامه طباطبایی، مطالعات تفسیری، شماره 30، صص 111-128، 1396ش.
    79. نصیریان آذر بناب، صفر، استعدادهای معرفتی انسان در قرآن از منظر علامه طباطبایی و سید قطب، پایان نامه کارشناسی ارشد به راهنمایی محمد هادی مفتح و مشاوره محمد علی تجری، دانشگاه قم، 1391ش.
    80. نفیسى، شادى، عقلگرایى در تفاسیر قرن چهاردهم، قم: دفتر تبلیغات اسلامى، 1379ش.
    81. هاشمی رفسنجانی، اکبر، فرهنگ قرآن، قم: مؤسسه بوستان کتاب، 1386ش.
    82. هزاویی، سید مرتضی و برزگر، میثم، «مطالعه تطبیقی مناسبات دین و سیاست از دیدگاه امام خمینی (ره) و علی عبدالرازق»، پژوهشنامه انقلاب اسلامی(دانشگاه همدان)، شماره 16، صص 155-174، 1394ش.
    83. همیلتون، ملکم، جامعه‌شناسی دین، ترجمه، حسن ثلاثی، تهران: نشر تبیان، 1377ش.