بررسی انتقادی نظریه اخلاقی جنگ عادلانه با تاکید برجنگ روانی رسانه ای از منظر نهج البلاغه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای مدرسی معارف دانشگاه پیام نور ، گرایش اخلاق، تهران، ایران

2 استادیار گروه فقه و مبانی حقوق دانشکده الهیات و علوم انسانی، دانشگاه پیام نور تهران، ایران

3 استادیار گروه معارف اسلامی دانشکده الهیات و علوم انسانی، دانشگاه پیام نور تهران، ایران

چکیده

 نظریه اخلاقی جنگ عادلانه که خاستگاه دینی داشته، ابتدا توسط روحانیان مسیحی به ویژه آگوستین قدیس در کتاب شهر خدا مطرح گشت و سپس از سوی سیاست‌مداران مورد استقبال زیادی قرار گرفت. هدف اصلی این نظریه، کاستن از خسارت‌های انسانی و مادی جنگ‌هاست. نظریه مذکور بر اساس اجزای چهارگانه «دیدگاه شهر خدا و شهر انسان، فضیلت و عدالت، قوانین و مشترک‌المنافع»، اصولی اخلاقی را برای مراحل قبل از جنگ، حین جنگ و پس از جنگ مطرح کرده است. هرچند برخی از محققان تلاش کرده‌اند تا اصول اخلاقی جنگ عادلانه را به‌صورت تطبیقی با جهاد ابتدایی و جهاد دفاعی در اسلام مورد بررسی قرار داده و یا برخی دیگر به حکم جنگ روانی و شرایط استفاده از آن در اسلام بپردازند، ولی در این پژوهش به نقد اجزاء زیرین و جنبه جنگ روانی آن پرداخته شده است. از‌این­رو، در این نوشتار ابتدا با روش توصیفی ـ تحلیلی، از منظری دینی و با تکیه بر گزاره­های نهج‌البلاغه، اجزاء زیربنایی این نظریه در آثار آگوستین نقد و بررسی و سپس مشروعیت جنگ ‌روانی به بحث گذاشته می­شود.
نتایجی که این پژوهش بدان دست یافته آن است که از منظر نهج‌البلاغه، اولا، خلقت تمام انسان‌ها بر اساس فطرت الهی و خیر است و عدالت فضلیتی جهان‌شمول و ذاتی در انسان است، نه مختتص به مسیحیان کاتولیک و عدالت اجتماعی حاکمان در اسلام شامل همه انسان­ها حتی حیوانات نیز خواهد شد. ثانیا، جنگ روانی رسانه­‌ای در صورتی عادلانه است که دارای ویژگی­هایی مثل: حق‌نمایی، افشاگری به حق، رعایت انصاف، ارشاد و موعظه، دوری از مکر و خدعه باشد. دقیقا بر اساس همین ویژگی­ها، جنگ‌روانی و تبلیغات خصمانه نیز باید مورد نقد قرار گیرد. برخی از نقدهای وارد به اجزای این نظریه عبارت است از: 1. انحراف در تفسیر آفرینش اولیه انسان؛ 2. انحراف مفهومی عدالت؛ 3. عدالت تفویضی و انحصاری؛ 4. باطلگرایی در عین حق ­نمایی.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Critical Study of the Moral Theory of Just War with Emphasis on Media Psychology from the Perspective of Nahj al-Balaghah

نویسندگان [English]

  • Roohalah Morovati 1
  • reza ali karami 2
  • Mohamadreza Zamery 3
1 PhD student of Payame Noor University, Department of Ethics, Qom, Iran
2 Assistant Professor, Department of Jurisprudence and Fundamentals of Law, Faculty of Theology and Humanities, Payame Noor University of Qom, Iran
3 Assistant Professor, Department of Islamic Studies, Faculty of Theology and Humanities, Payame Noor University of Qom, Iran
چکیده [English]

Lack of morale has always increased the damage caused by bloody and destructive wars, which has intensified with the development of weapons and weapons, so theories of morality in war have been proposed. One of these theories is the "just war" theory, which has been proposed to reduce the human and material damage of wars. This theory, which has a religious origin, has been widely welcomed first by Christian clergy and later by politicians. And raised after the war,. Just war does not include psychological warfare and hostile propaganda, and some claimants of the theory of propaganda (poisonous propaganda) have even allowed war.

Due to the lack of religious critique of the principle of this theory and the permission of psychological and propaganda warfare in it, this article has critically and descriptively criticized the principle of theory and psychological warfare in terms of Nahj al-Balaghah and includes the following findings: 1. Conceptual deviation of justice 2 Delegated and exclusive justice .3. Falsehood is a critique of the components of a theory. 4. Based on the characteristics of jihadi justice, explicit revelation, observance of justice, guidance and preaching, avoidance of deceit and deception in war have been criticized from the point of view of Nahj al-Balaghah, warlordism and hostile propaganda in the theory of just war.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Just war
  • media psychological war
  • Nahj al-Balaghah
  1. قرآن کریم.

    1. ابن منظور، محمد بن مکرّم؛ لسان العرب؛ بیروت: مؤسسة التاریخ العربى، 1413ق.
    2. ابوالحمد، عبدالحمید؛ مبانی سیاست؛ تهران: انتشارات توس، 1384ش.
    3. اسد علی زاده، اکبر؛ «سکولاریزم و اسلام (2)»؛ نشریه مبلغان شماره 30، صص 74-85، 1381ش.
    4. امید، مسعود؛ نظری به زندگی و برخی آرای علامه طباطبایی؛ تهران: انتشارات سروش، 1380 ش.
    5. انجیل شریف؛ تهران: انتشارات انجمن کتاب مقدس ایران، 1986م.
    6. بازرگان، مهدی؛ آخرت و خدا؛ هدف بعثت انبیا، ته‍ران‌: خ‍دم‍ات‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌ رس‍ا، 1377ش.
    7. باقی، عبدالرضا و امین کیانی؛ «معنا و مبنای جامعه‏پذیری و سیاست در اندیشه‏ علامه طباطبایی (ره)»؛ مشهد: اولین کنفرانس بین المللی اقتصاد، مدیریت، حسابداری، علوم اجتماعی، 1394ش.
    8. براتی کاکلی، آمنه؛ «سکولاریسم از نظر محتوا و مبانی و نقد و بررسی آن»؛ پایان نامه کارشناسی ارشد به راهنمایی دکتر محمد محقق داماد، قم: دانشگاه قم، دانشکده علوم انسانی، 1377ش.
    9. بوذری نژاد، یحیی و اله مرندی؛ «نظریه اعتباریات علامه طباطبایی و نظام حقوقی- سیاسی جامعه»؛ فصلنامه مطالعات حقوق عمومی، دوره 45، شماره 1، صص 107-122، 1394ش.
    10. بوستان کتاب؛ مرزبان وحى و خرد(یاد نامه مرحوم علامه سید محمد حسین طباطبائى)؛ قم: موسسه بوستان کتاب، 1381ش.
    11. بهرامی، محمد؛ «علم و دین از منظر علامه طباطبایى»؛ فصلنامه پژوهشهای قرآنی، شماره 9 و 10، صص 170-193، 1376ش.
    12. ترکاشوند، مریم و ولی ترکاشوند؛ «جایگاه عقل از دیدگاه مفسران بزرگ علامه طباطبایی(ره)و سید قطب»؛ پنجمین همایش پژوهش های نوین در علوم و فناوری، 1395ش.
    13. تهانوى، محمد على؛ موسوعة کشّاف اصطلاحات الفنون والعلوم؛ بیروت: مکتبة لبنان، بی‏تا.
    14. جانی پور، غلامعلی؛ «شفاعت از دیدگاه علامه طباطبایی و سید قطب»؛ پایان نامه کارشناسی ارشد به راهنمایی محمد صدقی آلانق و مشاوره عنایت ا.... شریفی، دانشگاه علامه طباطبایی، 1394ش.
    15. جعفری، محمد تقی؛ «تحلیل و بررسی سکولاریسم: حذف دین از زندگی دنیوی بشر»؛، فصلنامه قبسات، شماره1، صص54-69، 1375ش.
    16. جوادی آملی، عبدالله؛ تفسیر موضوعی (جلد پنجم: معاد در قرآن)؛ قم: مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1366ش.
    17. حاجی صادقی، عبد‌ الله، «فطری بودن گرایش به دین»؛ فصلنامه قبسات، شماره 36، 1388ش.
    18. حسنی، ابوالحسن؛ آموزه‌های سیاسی قرآن؛ قم: مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، دفتر عقل، 1387ش.
    19. حمزه، بابک؛ «اسلام سیاسی و اسلام سکولار(مقایسه موردی اندیشه سیاسی سید قطب و علی عبدالرازق)»؛ پایان نامه کارشناسی ارشد علوم سیاسی، به راهنمایی مصطفی کواکبیان، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی، 1395ش.
    20. حیدرى، على؛ «انتظار از قرآن در تفاسیر قرن اخیر»؛ فصلنامه پژوهش های قرآنی، شماره 7 - 8 ویژه تفسیر نگاری در قرن چهاردهم، صص 56-75، 1375ش.
    21. خاقانی، فریبا؛ «گرایش های سیاسی اجتماعی سید قطب مفسر فی ظلال القرآن»؛ اردبیل: اولین کنگره بین المللی حکمت ناب، 1394ش.
    22. خالدى، صلاح عبد الفتاح؛ المنهج الحرکی فی ظلال القرآن؛ اردن: دار عمار، 1421ق.
    23. ـــــــــــــــــــــــ؛ مفاتیح للتعامل مع القرآن؛ دمشق: دار القلم، 1424ق.
    24. خرمشاهی، بهاءالدین؛، تفسیر و تفاسیر جدید؛ تهران: انتشارات کیهان، 1364ش.
    25. ـــــــــــــــــــــــ؛ دین‌پژوهی؛ترجمه محمدعلی صوتی، تهران: نشر وزارت فرهنگ و آموزش عالی، 1372ش.
    26. خسروپناه، عبدالحسین؛ «تبیین و تحلیل سکولاریزم»؛ قم: موسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان، نسخه الکترونیکی: https://library.tebyan.net)، 1387ش.
    27. ـــــــــــــــــــــــ؛ «علامه طباطبایی فیلسوف علوم انسانی- اسلامی»؛ تهران: سـازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی، 1390ش.
    28. ﺧﻠﻴﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ فراهیدی، «ﮐﺘﺎ ﺍﻟﻌﻦ»، ﻗﻢ: ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺍﻟﻨﺸﺮ ﺍﻻﺳﻼﻣﻲ، ١٤١٤ق.
    29. خواجه سروی، غلامرضا؛ «وحدت دین و سیاست در اندیشه امام خمینی (ره)»؛ مجله علوم سیاسی، دانشگاه باقرالعلوم (ع) شماره 16، صص 91-104، 1380ش.
    30. دال، رابرت؛ «تجزیه و تحلیل جدید سیاست»؛ ترجمه حسین ظفریان، تهران: نشر مترجم، 1364ش.
    31. دانشیار، علیرضا؛ «بررسی تفسیر سیاسی مفاهیم قرآنی در دوران انقلاب اسلامی از منظر آیت الله خامنه‏ای (دام عزّه)»؛ فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی، شماره 52، صص 59-82، 1397ش.
    32. رشاد عبدالعزیز، محمد؛ أثر الفکر العلمانی فی المجتمع الاسلامی؛ قاهره: دارالمحدثین للبحث العلمی و الترجمة و النشر، 2010م.
    33. رومى، فهد بن عبدالرحمن بن سلیمان؛ اتجاهات التفسیر فى القرن الرابع عشر؛ بیروت: مؤسسه الرساله، 1418ق.
    34. الریس، محمد ضیاءالدین؛ الإسلام و الخلافة فی العصر الحدیث؛ القاهرة: دار التراث، 1972م.
    35. زبیدى حسینى واسطى، مرتضى؛ تاج العروس من جواهر القاموس؛ بیروت: دارالفکر، 1414ق.
    36. زهرانی، مصطفی؛ «اندیشه سیاسى علامه طباطبایى»؛ فصلنامه علوم سیاسی، شماره 1، صص 89-116، ۱۳۷۷ش.
    37. سوزنگر، سیروس؛ «اندیشه سیاسی سید قطب»؛ کتاب اندیشه سیاسی متفکران مسلمان، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، صص361-398، 1390 ش.
    38. شاهرودى، عبد الوهاب؛ ارغنون آسمانى؛ جستارى در قرآن، عرفان و تفاسیر عرفانى، رشت: کتاب مبین، 1383ش.
    39. شهرستانی، آلاء؛ «بررسی تطبیقی گرایشهای اجتماعی علامه طباطبایی و ابن عاشور»؛ پایان‌نامه کارشناسی ارشد به راهنمایی زهره اخوان مقدم، تهران: دانشکده علوم و فنون قرآن، 1395ش.
    40. طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ روابط اجتماعى در اسلام؛ به کوشش سید هادى خسروشاهى و محمد جواد حجتى کرمانى، قم: مؤسسه بوستان کتاب، 1387 ش.
    41. ـــــــــــــــــــــــــــــ، سنن النبی، قم: موسسه بوستان کتاب، بی‏تا (الف).
    42. ـــــــــــــــــــــــــــــ و دیگران؛ «ولایت و زعامت»؛ موجود در کتاببحثی درباره مرجعیت و روحانیت، تهران: شرکت سهامی انتشار، بی‏تا (ب).
    43. ـــــــــــــــــــــــــــــ؛ شیعه در اسلام؛ قم: انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1362ش.
    44. ـــــــــــــــــــــــــــــ؛ آموزش عقاید و دستورهاى دینى؛ تهران: بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی، معاونت فرهنگی و اجتماعی و هنری، 1370ش.
    45. ـــــــــــــــــــــــــــــ؛ تعالیم اسلام؛ قم: موسسه بوستان کتاب، ۱۳۸۸ ش. (الف).
    46. ـــــــــــــــــــــــــــــ؛ بررسى‏هاى اسلامى؛ به کوشش سید هادى خسرو شاهى، قم: موسسه بوستان کتاب، 1388 ش. (ب).
    47. ـــــــــــــــــــــــــــــ؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق.
    48. ـــــــــــــــــــــــــــــ؛ اسلام و احتیاجات واقعی هر عصر؛ تهران: کانون انتشارات محمدی، 1348 ش.
    49. ـــــــــــــــــــــــــــــ؛ علی و فلسفه الهی؛ به کوشش سید ابراهیم سید علوی، تهران: نشر مطهر، 1379 ش.
    50. طبرسى، فضل بن حسن؛ مجمع البیان لعلوم القرآن؛ تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1376ش.
    51. طریحى، فخر الدین؛ مجمع البحرین؛ تهران: کتابفروشى مرتضوى، 1375ش.
    52. عابدی، محمد؛ «استلزام‌های مبانی خداشناسی در ساحت سیاست از منظر علامه طباطبایی»؛ نشریه معرفت سیاسی، شماره سوم، صص 63-86، 1394ش.
    53. عالیه، سمیر؛ نظام الدولة و القضاة و العرف فی الإسلام؛ بیروت: مؤسسة الجامعیة للدراسات و النشر التوزیع، بی‏تا.
    54. عسکرى، ابوهلال حسن بن عبداللّه و سید نورالدین جزائرى؛ معجم الفروق اللّغویة؛ قم: انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، 1412ق.
    55. عضدانلو، حمید؛ سیاست و بنیان‏های فلسفی اندیشه سیاسی؛ تهران: نشر نی، 1389ش.
    56. علیپور، عفت؛ اندیشه سیاسی سید قطب؛ تهران: نشر احسان، 1388ش.
    57. علیخانی، علی اکبر؛ «اندیشه سیاسی علامه طباطبایی»؛ کتاب اندیشه سیاسی متفکران مسلمان، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، صص 151-189، 1390 ش.
    58. فرزند وحی، جمال و حامد غلامی و عباس محمدی؛ «سنن اجتماعی در قرآن از منظر علامه طباطبائی و سید قطب»؛ اندیشه علامه طباطبایی، شماره 2، صص 117-148، 1394ش.‏
    59. قطب، سید؛ فی‌ ظلال‌ القـرآن؛ قاهره: دار الشروق، 1412ق.
    60. ــــــــــ؛ معالم فی الطریق؛ قاهره: دارالشروق، 1979م.
    61. ــــــــــ؛ معرکة الإسلام والرأسمالیّة؛ قاهره: دارالشروق، 1414ق.
    62. ــــــــــ؛ المستقبل لهذا الدین؛ قاهره: دارالشروق، 1993م.
    63. ــــــــــ؛ السلام العالمی و الاسلام؛ قاهره: دارالشروق، 2001م. (الف).
    64. ــــــــــ؛ ما چه می‏گوییم؛ ترجمه سیدهادی خسروشاهی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1370 ش.
    65. ــــــــــ؛ العدالة الاجتماعیّة فی الإسلام؛ مصر، دار إحیاء الکتب العربیّة، 1958 م.
    66. ــــــــــ؛هذا الدین؛ قاهره: دارالشروق، 2001 م. (ب).
    67. ــــــــــ؛ خصائص التصور الاسلامی و مقوّماته؛ قاهره: دارالشروق، 2002م.
    68. ــــــــــ؛ الشاطی المجهول؛ مصر: مطبعة الصادق، بی‏تا.
    69. ــــــــــ؛ آینده در قلمرو اسلام؛ ترجمه سید على خامنه‌اى، بی‏جا: هجرت، 1360 ش. (الف).
    70. ــــــــــ؛ مقابلة اسلام با سرمایه‌داری و تفسیر آیات ربا؛ ترجمه و اقتباس سیدمحمد رادمنش، تهران: بنیاد علوم اسلامی، 1360 ش. (ب).
    71. ــــــــــ؛ نشانه‌های راه؛ ترجمه محمود محمودی، تهران: نشر احسان، 1378ش.
    72. ــــــــــ؛ عدالت اجتماعی در اسلام؛ ترجمه محمد علی گرامی و سید هادی خسروشاهی، قم: مؤسسه انتشارات رسالت، 1353 ش.
    73. مصباح یزدی، محمد تقی؛ نظریه سیاسی اسلام؛ قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1378ش.
    74. مطبقانی، مازن بن صلاح؛ النظام السیاسی فی الاسلام؛ المدینة المنورة: جامعة الامام محمد بن سعود الاسلامیة، بی‏تا.
    75. معرفت، محمد هادى؛ التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب؛ مشهد: الجامعة الرضویه للعلوم الاسلامیه، 1418ق.
    76. ملک زاده، محمد؛ «ماهیت سیاست اسلامی در قرآن از منظر علامه طباطبایی»؛ قبسات، شماره 86، صص 197-222، 1396ش.
    77. مؤسسه فرهنگی هنری قدر ولایت، جستاری در اندیشه سیاسی اسلام، تهران: مؤسسه فرهنگی هنری قدر ولایت، 1393ش.
    78. نجفی، یوسف و حمزه علی بهرامی، «گستره مفهوم«جهاد به مثابه قتال»در اندیشه سید قطب و علامه طباطبایی، مطالعات تفسیری، شماره 30، صص 111-128، 1396ش.
    79. نصیریان آذر بناب، صفر، استعدادهای معرفتی انسان در قرآن از منظر علامه طباطبایی و سید قطب، پایان نامه کارشناسی ارشد به راهنمایی محمد هادی مفتح و مشاوره محمد علی تجری، دانشگاه قم، 1391ش.
    80. نفیسى، شادى، عقلگرایى در تفاسیر قرن چهاردهم، قم: دفتر تبلیغات اسلامى، 1379ش.
    81. هاشمی رفسنجانی، اکبر، فرهنگ قرآن، قم: مؤسسه بوستان کتاب، 1386ش.
    82. هزاویی، سید مرتضی و برزگر، میثم، «مطالعه تطبیقی مناسبات دین و سیاست از دیدگاه امام خمینی (ره) و علی عبدالرازق»، پژوهشنامه انقلاب اسلامی(دانشگاه همدان)، شماره 16، صص 155-174، 1394ش.
    83. همیلتون، ملکم، جامعه‌شناسی دین، ترجمه، حسن ثلاثی، تهران: نشر تبیان، 1377ش.