مصدریابی تطبیقی روایات ««التبیان»» طوسی در تفاسیر «المصابیح» وزیر مغربی و «جامع البیان» طبری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه الهیات، دانشگاه رازی

2 کارشناسی ارشد گروه الهیات، دانشده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه

3 استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، کرمانشاه

چکیده

بازیابی مصادر روایی تفسیر «التبیان» به شناسایی تاریخ شکل­گیری تفسیر شیعه پیش از شیخ طوسی و نیز، نزدیک شدن به منابع اولیّه حدیثی کمک می­کند. افزون بر آن، شناسایی مصادر حدیثی راهی برای ارزیابی میزان اعتبار روایات تفسیر «التبیان» است که در ضمن آن، بخشی از تفاسیر مفقود کهن همچون تفسیر وزیر مغربی کشف و بازسازی می­شوند. شیخ طوسی 1034 روایت از ائمه معصومین (ع) در «التبیان» ذکر کرده که مصدر یک چهارم این روایات، مصادر حدیثی و تفسیری شیعی است. یافته­ های تحقیق نشان می­دهد تفسیر جامع البیان طبری، مصدر حدود 250 روایت از روایات تفسیر «التبیان» بوده است. تفسیر «المصابیح» وزیر مغربی نیز در ردیف دوم و پس از تفسیر «طبری»، مهمترین منبع روایات «التبیان» است. تفسیر وزیر مغربی با آنکه خود شیعی است، به سبب اتصال با منابع حدیثی و تفسیری اهل سنت، به عنوان منبع واسطه برای «التبیان» عمل کرده است. با این­همه، «نقل به معنا» و تغییر و تحول بسیار در متن روایات «التبیان» و نیز ابوجعفرهایی که کاملاً مشخص نیست به معصوم باز می­گردد یا خیر، سبب شکل‌گیری 140 مورد «روایات بدون مصدر» در تفسیر «التبیان» شده است. یافته­ها و مقایسه روایات «التبیان» با مصادر اصلی نشان داد، منظور از «ابوجعفر» در روایات «التبیان»، همیشه امام باقر (ع) نیست، بلکه کنیه «ابوجعفر» مشترک میان امام معصوم، کلبی و طبری است.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Finding references for the Hadiths in Sheikh Tousi’s Al-Tebyan through their correspondence with the Hadiths in the interpretations Al-Masabih by Wazir Maghrebi and Jame’ ul-Bayan by Tabari

نویسندگان [English]

  • azam farjami 1
  • r e 2
  • zohreh narimani 3
1 Assistant professor, Dept. of Theology, Razi University
2 MA holder at the Dept. of Theology, Razi University
3 Assistant professor, Kermanshah University of Qur’anic Sciences
چکیده [English]

 The retrieval of references for the Hadiths in the Al-Tebyan Interpretation sheds light on the history of Shia interpretations before Sheikh Tousi and provides proximity to the early sources of Hadiths. Besides, the identification of the bibliographic identity of those Hadiths helps to assess their validity in Al-Tebyan. Through this process, some missing parts of ancient interpretations, such as the one by Wazir Maghrebi, are detected and reconstructed. Sheikh Tousi has included 1034 quotations from Imams in his Al-Tebyan. The references for a quarter of those quotations serve as a referential source for other Shia interpretations as well as Hadith books. The results of the study show that Tabari’s Jame’ ul-Bayan Interpretation provides references for 250 Hadith in the Al-Tebyan Interpretation. The Al-Masabih Interpretation by Wazir Maghrebi stands the second rank as to provide Hadiths for Al-Tebyan. Due to its link with Sunni interpretive and Hadith sources, Wazir Maghrebi’s book, though of Shia identity, serves as an intermediate source for Al-Tebyan. Of all the Hadiths written in Al-Tebyan, 140 are without references, which is due to Tousi’s customizing the original text as well as quoting from several Abu Ja’fars who may or may not refer to one of the Imams. Through the comparison of the Hadith in Al-Tebyan to those in the original sources, it emerges that, byAbu Ja’far, Tousi does not always mean Imam Baqher (pbuh). This is because Abu Ja’far has been a nickname shared by the Imam, Kalbi and Tabari.
               

کلیدواژه‌ها [English]

  • Al-Tebyan Interpretation
  • Detection of references for interpretive Hadiths
  • Semantic quotation
  • Tabari’s Jame’ ul-Bayan
  • Wazir Maghrebi’s Al-Masabih
ـ قرآن کریم؛ ترجمه: محمدمهدى‏ فولادوند؛ تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، 1418ق.
1.ابن‏ابى‏حاتم، عبدالرحمن بن محمد؛ تفسیر القرآن العظیم (تفسیر ابن ابى حاتم)؛ تحقیق: طیب، اسعد محمد؛ چ3، ریاض: مکتبة نزار مصطفى الباز، 1419ق.
2.ابن­ابی­دنیا، أبوبکر عبدالله بن محمد؛ الصمت و آداب اللسان؛ تحقیق: أبوإسحاق حوینی، بیروت: دارالکتاب العربی، 1410ق.
3.ابن­شبه، عمر بن شبه؛ تاریخ المدینة لابن شبة؛ تحقیق: فهیم محمد شلتوت، جدة: بی­نا، 1399ق.
4.ابن­شهر آشوب، ابوعبد­الله محمد بن علی؛معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعة و اسماء المصنفین منهم قدیما و حدیثا؛ قم: مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت، بی­تا.
5.ابن­عدیم، عمر بن احمد؛ بغیة الطلب فی تاریخ حلب؛ تحقیق: سهیل زکار، بی­جا: دار الفکر، بی­تا.
6.ابن­عماد حنبلی، عبدالحی بن أحمد؛ شذرات الذهب فی أخبار من ذهب؛ تحقیق: عبد القادر الأرنؤوط و محمود الأرناؤوط، دمشق: دار بن کثیر، 1406ق.
7.ابوالفتوح رازى، حسین بن على؛ روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن؛ مصحح: ناصح، محمدمهدى؛ ‏یاحقى، محمدجعفر، مشهد مقدس: آستان قدس رضوى، بنیاد پژوهشهاى اسلامى، 1408ق.
8.ازرقی، محمد بن عبد الله؛أخبار مکة وما جاء فیها من الأثار؛ تحقیق: رشدی الصالح ملحس، بیروت: دار الأندلس للنشر، بی­تا.
9.پهلوانی­زاده خنامان، الهام؛ «بررسی آراء آقای صالحی نجف­آبادی در خصوص استناد روایات ابوجعفر به امام باقر (ع) در تفسیر مجمع البیان»؛ پایان­نامه کارشناسی ارشد، رشته الهیات گرایش علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق و الهیات، دانشگاه شهید باهنر کرمان، 1394ش.
10.ثعلبى، احمد بن محمد؛ الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی؛ تحقیق: ابى محمد ابن­عاشور، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1422ق.
11.خویی، ابوالقاسم؛ معجم رجال الحدیث؛ چ5، بی­جا: بی­نا، 1992م.
12.ذهبی، محمد ‌بن احمد؛ سیر أعلام النبلاء؛ تحقیق: شعیب الأرنؤوط و محمد نعیم العرقسوسی، چ4، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1406ق.
13.رهبری، حسن؛ «روایت در تفسیر تبیان»، پژوهش­های قرآنی، شماره 56، 1387ش.
14.زهرانی، عبدالکریم بن صالح؛ «المصابیح فی تفسیر القرآن العظیم للحسین بن علی المعروف بالوزیر المغربی (ت:418) من اول سورة الفاتحة الی آخر سورة الاسراء»؛ پایان نامه دکتری، کلیة اللغة، جامعة ام القری، 1421ق.
15.سفیان ثوری، سفیان بن سعید؛ تفسیر الثوری؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، 1403ق.
16.سمرقندى، نصر بن محمد؛ تفسیر السمرقندى المسمى بحر العلوم؛ تحقیق: عمر عمروى، بیروت: دار الفکر، 1416ق.
17.صالحی نجف­آبادی، نعمت­الله؛ حدیث­های خیالی در تفسیر مجمع البیان به همراه چهار مقاله تفسیری؛ تهران: کویر، 1382ش.
18.صدوق، محمد بن علی؛ من لا یحضره الفقیه؛ چ3، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، 1413ق.
19.طبرانى، سلیمان بن احمد؛ التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم؛ اربد: دار الکتاب الثقافی، 2008م.
20.طبرسى، فضل بن حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن‏؛ تصحیح: فضل‏الله یزدى طباطبایى و هاشم رسولى، چ3، تهران: ناصرخسرو، 1372ش.
21.طبرى، محمد بن جریر؛ جامع البیان فى تفسیر القرآن؛ بیروت: دار المعرفة، 1412ق.
22.طوسی، محمد بن حسن؛التبیان فی تفسیر القرآن؛ تصحیح: احمد حبیب عاملی، بیروت:‏ دار إحیاء التراث العربی، بی­تا.
23.علامه حلی، حسن ­بن یوسف­؛ خلاصة الأقوال؛ تحقیق: جواد قیومی، قم: مؤسسة نشر الفقاهة، 1417ق.
24.عیاشى، محمد بن مسعود؛التفسیر(تفسیر العیاشی)؛ تحقیق: هاشم رسولى، تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة، 1380ق.
25.فریدونی مهرگان، محمد؛ «بررسی تأثیر­پذیری تفسیر تبیان شیخ طوسی از تفسیر جامع البیان طبری»؛ پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، 1391ش.
26.قمى، على بن ابراهیم؛ تفسیر القمی؛ تحقیق: طیب موسوى جزایرى، چ3، قم: دار الکتاب، 1363ش.
27.کریمی­نیا، مرتضی؛ «شیخ طوسی و منابع تفسیری وی در «التبیان»»، مطالعات اسلامی، شماره 74، 1385ش.
28.ـــــــــــــــــــ؛ «مأکله سالانه یهود: بررسی روایتی تفسیری در منابع کهن شیعه و سنّی»، پژوهش های قرآن و حدیث، سال 44، شماره 2، 1390ش.
29.ـــــــــــــــــــ؛ «وزیر مغربی و روش شناسی المصابیح فی تفسیر القرآن»؛ رساله دکتری، رشته الهیات گرایش علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، 1394ش.
30.کلینی، محمد بن یعقوب؛الکافی؛ چ4، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1365ش.
31.کوفی، محمد بن سلیمان؛ مناقب الإمام أمیر المؤمنین (ع)؛ تحقیق: محمدباقر محمودی، قم: مجمع إحیاء الثقافة الإسلامیة، 1412ق.
32.ماوردى، على بن محمد؛ النکت و العیون تفسیر الماوردى؛ مراجعه و تعلیق: سید بن عبدالمقصود عبدالرحیم، بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، بی­تا.
33.نجاشى، احمد بن على؛ رجال النجاشی؛ قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1416ق.