نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده علوم انسانی دانشگاه اراک
2 دانش‌آموخته دکتری علوم قرآن و حدیث دانشکده علوم انسانی/ دانشگاه اراک
چکیده
نظریه نسخ عقلی، از نظریات پدیدآمده در قرن 19 و تکاملیافته در قرن 20 و 21 میلادی است. این نظریه، اجتهاد در حوزه احکام را بر محور مقاصد شریعت دانسته و قائل به بازسازی احکام به‌تناسب مقتضیات عصر جدید است. تئوری مزبور، بر مبانیای استوار است که یکی از مهمترین آن‌ها «عرفی بودن احکام» است. قائلان این نظریه، احکام غیرعبادی را عرف مردم عرب و جزء احکام غیرحقیقی اسلام دانسته و قائل به نسخ این احکام و جایگزینی احکام عقلی به‌جای آن‌ها هستند. مقاله فرارو با روشی توصیفی- تحلیلی، استناد به مبنای مزبور در جهت اثبات نظریه مذکور را نقد و بررسی کرده است. نتیجه آنکه این استناد با اشکالات ذیل مواجه است: مخدوش بودن کمیّت پرشمارِ احکام عرفیِ جزئی به خاطر عدم علم تفصیلی به قوانین عصر جاهلیت؛ عدم اختصاص مسأله عرفیت به احکام غیرعبادی، زیرا آنان امضایی بودن را عامل تغییرپذیری میدانند درحالی‌که اکثریت قائلان به ثبوت احکام عبادی باور دارند؛ برخورد سهگانه ابقایی، اصلاحی و ابطالی اسلام با قوانین عرفی که نشان میدهد عرف، به‌خودی‌خود نمیتواند ملاک و معیار باشد؛ ظرف تحقق بودن عرف برای احکام نه عنصر قوام‌بخش بودن آن؛ تشتّت سیره عقلای اعصار و امصار مختلف و عدم قابلیت جایگزینی آن برای احکام قرآنی؛ عدم وجود قید زمانمندی در احکام قرآنی و وجود ادله درون‌متنی دال بر زمانشمولی در احکام قرآنی.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Rational abolition hypothesis criticized from the viewpoints of reason, the Quran and Hadith
چکیده [English]
The rational abolition theory, which was proposed in the 19th century and developed in the 20th and 21st centuries, postulates that jurisprudence should be based on religious principles but can be adjusted to the contexts and occasions that arise. An important concept underlying this theory is ‘the cultural basis of decrees’. That is to say, nonritual affairs are a part of culture and make up a virtual set of rules in Islam, hence allowed to be abolished and replaced with rational ones. Using a descriptive-analytic method, the present study verifies the theory on the basis of the concept that underlies it. As the results show, for certain reasons, the theory is not credible enough. They include the existence of too many minor cultural cases that are vague due to lack of knowledge of the Jaheli era, applicability of cultural considerations even to ritual affairs (Note that those who advocate the theory believe that rules can be changed by agreement, while most scholars believe ritual rules are fixed), the triple approach of Islam to cultural rules, i.e. maintenance, modification and abolition (with the implication that culture cannot serve as the only factor in this regard), the role of culture as a context where rules are implemented not corroborated, lack of consensus among the scholars in different eras, irreplaceability of Quranic decrees with culturally modified rules, freedom of Quranic rules from time limits and textual evidence in the Quran for the time-inclusiveness of its decrees.
کلیدواژه‌ها [English]
- Nonritual decree
- Rational abolition
- Cultural basis of decrees
- Manner of the sage
- نهج البلاغه؛ بر اساس نسخه صبحی صالح، قم: هجرت، 1414 ق.
1. ابن بابویه، محمد بن علی؛ الخصال؛ به کوشش: علی‌اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، 1362 ش.
2. ______________؛ عیون اخبار الرضا (ع)؛ به کوشش: مهدی لاجوردی، تهران: نشر جهان، 1378 ق.
3. ابوداود سجستانی، سلیمان بن اشعث، سنن ابی داود، محقق: محمدمحی الدین عبدالحمید، بیروت- صیدا: انتشارات المکتبۀ العصریۀ، بی تا
4. ابو زید، نصر حامد؛ نقد الخطاب الدینی؛ قاهره: سینا للنشر، 1992 م.
5. احمد، لیلا؛ زنان و جنسیت در اسلام، ریشه تاریخی جدال امروزی؛ ترجمه: فاطمه صادقی، نشر الکترونیکی، 2012 م.
6. اربلی، علی بن عیسی؛ کشف الغمة فی معرفة الائمة؛ به کوشش: هاشم رسولی محلاتی، تبریز: بنی‌هاشمی، 1381 ق.
7. اسلامی، رضا؛ قواعد کلی استنباط (ترجمه و شرح دروس فی علم الاصول)؛ چ5، قم: مؤسسه بوستان کتاب، 1387 ش.
8. پالس، دانیل؛ هفت نظریه در باب دین؛ ترجمه: محمدعزیز بختیاری، چ4، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1394 ش.
9. جوادی آملی، عبدالله؛ منزلت عقل در هندسه معرفت دینی؛ قم: اسراء (نشر الکترونیکی)، بی‌تا.
10. حصینی موسوی، عبدالرحیم، ابوطالب بزرگ مکه، مترجم: حسینعلی عربی، قم: مجمع جهانی اهل بیت(ع)، 1392.
11. حکیم، محمدتقی؛ اصول العامة للفقه المقارن؛ چ2، بی‌جا: مؤسسة آل البیت للطباعة و النشر، 1979 م.
12. حلبی، علی بن ابراهیم؛ السیرة الحلبیة؛ چ21، مصر: بی‌نا، 1351 ق.
13. حلی، مقداد بن عبدالله؛ کنز العرفان فی فقه القرآن؛ ترجمه: عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، قم: پاساژ قدس پلاک111، بی‌تا.
14. خوئی، ابوالقاسم؛ محاضرات فی اصول الفقه؛ قم: مؤسسة احیاء آثار الامام الخوئی، 1422 ق.
15. دهلوی، احمد؛ حجة الله البالغة؛ ترجمه: سید محمدیوسف حسین پور، نشر الکترونیکی، بی‌تا.
16. سروش، عبدالکریم؛ اخلاق خدایان؛ تهران: طرح نو (چاپ الکترونیکی)، 1384 ش.
17. ___________؛ سخنرانی تصویری با عنوان: «آیا احکام قرآنی ابدی و ثابت است؟»؛ موجود در سایت ذیل:
https://www.youtube.com/watch?v=3YwG0qmXtDI، 2015 م.
18. ___________؛ مدارا و مدیریت؛ تهران: صراط، 1376 ش.
19. سید اشرفی، حسن؛ نهایة الایصال (شرح فارسی اصول الفقه)؛ قم: قدس، 1385 ش.
20. سید مرتضی، علی بن حسین؛ رسائل الشریف المرتضی؛ قم: دار القرآن الکریم، 1405 ق.
21. شهابی، محمود؛ ادوار فقه؛ چ5، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1417 ق.
22. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم؛ الملل و النحل؛ به کوشش: محمد سید کیلانی، بیروت: دار المعرفة، بی‌تا،
23. صابری، حسین؛ عقل و استنباط فقهی؛ مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1381 ش.
24. طباطبائی، سید محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1374 ش.
25. علمی، محمدجعفر؛ «بررسی و نقد نظریه فضل الرحمن در بازسازی اجتهاد در دین»؛ فصلنامه علوم سیاسی دانشگاه باقر العلوم، سال دهم، ش37، بهار 1386 ش.
26. علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت: دارالعلم، 1971م
27. علیدوست، ابوالقاسم؛ فقه و عقل؛ چ5، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1391 ش.
28. ____________؛ فقه و مصلحت؛ تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1390 ش.
29. فاضل موحدی لنکرانی، محمود؛ اصول فقه شیعه؛ قم: مرکز فقهی ائمه اطهار، 1381 ش.
30. فراستخواه، مقصود؛ سرآغاز نواندیشی معاصر؛ چ4، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1388 ش.
31. فنائی، ابوالقاسم؛ اخلاق دین‌شناسی؛ تهران: نگاه معاصر، 1394 ش.
32. فیاضی، مسعود؛ «ماهیت احکام امضائی»؛ مطالعات اسلامی: فقه و اصول، سال چهل و هفتم، ش102، پاییز 1394 ش.
33. قابل، احمد؛ مبانی شریعت؛ بی‌جا، بی‌نا (نسخه الکترونیکی)، 1391 ش.
34. کدیور، محسن؛ حق الناس؛ تهران: انتشارات کویر، 1386 ش.
35. کریمی، مصطفی؛ قرآن و قلمروشناسی دین؛ قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1385 ش.
36. کلینی، محمد بن یعقوب؛ اصول الکافی؛ ترجمه: سید جواد مصطفوی، تهران: کتاب-فروشی علمیه اسلامیه، 1369 ش.
37. _____________؛ الکافی؛ مصحح: علی‌اکبر غفاری، محمد آخوندی، چ4، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1407 ق.
38. مجتهد شبستری، محمد؛ ایمان و آزادی؛ تهران: طرح نو، 1376 ش.
39. ____________؛ نقد بنیادهای فقه و کلام؛ بی‌جا: نشر الکترونیکی، 1396 ش.
40. ____________؛ نقدی بر قرائت رسمی از دین؛ تهران: طرح نو، 1381 ش.
41. مجلسی، محمدباقر؛ بحار الانوار؛ چ2، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403 ق.
42. __________؛ مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول؛ چ2، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1404 ق.
43. محقق داماد، محمد؛ المحاضرات (مباحث اصول الفقه)؛ اصفهان: مبارک، 1382 ش.
44. __________؛ قواعد فقه؛ چ12، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی، 1383 ش.
45. محمود محمد طه؛ الاسلام برسالته الاولی لا یصلح لانسانیة القرن العشرین؛ بی‌جا، مکتبة الفکرة الجمهوریة، 1969 م.
46. _________؛ الثورة الثقافیة؛ بی‌جا، مکتبة الفکرة الجمهوریة، 1972 م.
47. _________؛ الرسالة الثانیة من الاسلام؛ بی‌جا: مکتبة الفکرة الجمهوریة، 1389 ق.
48. _________؛ القرآن و مصطفی محمود و الفهم العصری؛ بی‌جا، مکتبة الفکرة الجمهوریة، 1971 م.
49. مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی؛ فرهنگ‌نامه اصول فقه؛ قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1389 ش.
50. معرفت، محمد هادی؛ «نوآوری‌ها و نظریات جدید در گفت‌وگو با آیت الله معرفت»؛ مجله بینات، ش44، سال یازدهم، زمستان 1383 ش.
51. میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن؛ جامع الشتات فی اجوبة السؤالات؛ تهران: مؤسسه کیهان، 1413 ق.
52. ناس، جان بایر؛ تاریخ جامع ادیان؛ ترجمه: علی‌اصغر حکمت، چ3، تهران: پیروز- فرانکلین، 1354 ش.
53. نائینی، محمدحسین؛ فرائد الاصول (تقریرات محمدعلی کاظمی خراسانی)؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1376 ش.
54. نراقی، آرش؛ نواندیشی دینی در سه پرده؛ نشر الکترونیکی وب سایت آرش نراقی، http://arashnaraghi.org/wp/?p=796، 2016م.
55. نکونام، جعفر؛ پاسخ به شبهات دینی و مذهبی؛ قم: آیین احمد، 1394 ش.
56. وسمقی، صدیقه؛ بازخوانی شریعت؛ به کوشش: معصومه شاپوری، نشر الکترونیکی، 1396 ش.
57. ________؛ بضاعت فقه و فقهاء؛ نشر الکترونیکی، 1388 ش.
58. ________؛ زن، فقه، اسلام؛ تهران: صمدیه، 1387 ش.
59. ولایی، عیسی؛ فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول؛ چ6، تهران: نشر نی، 1387 ش.
60. یعقوبی، احمد بن اسحاق؛ تاریخ الیعقوبی؛ بیروت: دار صادر، بی‌تا.
61. یونگ، کارل گوستاو؛ روان‌شناسی و دین؛ ترجمه: فؤاد رحمانی، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی: فرانکلین، بی‌تا.
62. Suha Taji-Farouki; "Modern Muslim Intellectuals and the Quran"; Oxford University Press in association with The Institute of Islam Studies, London, 2004.
)