موافقان تفسیر تمثیلی، دلایل و مستندات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی

2 استادیار گروه معارف اسلامی، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی شاهرود، شاهرود، ایران. ebadi@shmu.ac.ir

چکیده

گروهی از مفسران قرآن با تمثیلی و نمادین دانستن برخی آیات قرآن کریم، نگاه جدیدی به گزاره‌های قرآنی داشته‌اند؛ ایشان معتقدند برخی آیات، دارای حقایق و معارفی هستند که باید با عبور کردن از معنای ظاهری به افق‌های معنایی گسترده‌تری در درون ماجرای نقل‌شده در آن‌ها دست یافت. دلیل موافقان این نظریه آن است که معارف بلند و متعالی در قالب الفاظ محدود و در گستره محاورات عادی، جای نمی‌گیرد و برای فهم دقیق‌تر آن‌ها باید از زبان تمثیلی و نمادین استفاده نمود. این دسته از مفسران، برای اثبات مدعای خود به ادله نقلی و عقلی استناد نموده‌اند.
در پژوهش حاضر با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی، به این نتیجه دست یافتیم که دلیل مهم طرفداران این نظریه، وجود تفاسیر تمثیلی در روایات اهل بیت(ع) است. رایج بودن زبان تمثیلی در زبان عربی و قرآن کریم، ناتوانی عقل در درک کامل ماوراء طبیعت، تفهیم مطالب غامض و رفع تعارض میان علم و قرآن، از دیگر ادله قائلان به تمثیلی بودن برخی آیات قرآن بوده که در این نوشتار، بررسی و واکاوی شده است.



کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Advocates of the symbolic interpretation of the Quran and their proofs

نویسنده [English]

  • mahdi ebadi 2
2 assistant professor of School of Medicine, Shahroud University of Medical Sciences, Shahroud, Iran. ebadi@shmu.ac.ir
چکیده [English]

Some interpreters of the Quran have introduced a new approach in the field by considering certain verse symbolic. As they believe, some verses contain certain profound facts that can be identified only by skipping the denotations and delving deep into the words. As a proof, they argue that the Quranic sublime concepts cannot be expressed in words just like ordinary everyday communications are; hence, the use of symbolic language is essential for the accurate understanding of those concepts. These interpreters take resort to a set of proofs based on ration and narration. This study was conducted through a descriptive-analytic method, and the results indicated that the advocates of symbolic interpretation justify themselves mainly by pointing to the same approach of dealing with Quranic verses adopted by Imams. The other justifications include the commonness of symbolic expressions in the Arabic language and the Holy Quran, inability of human mind to perceive metaphysics completely, clarification of complexities and elimination of contrast between the Quran and science.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Quranic verses
  • Symbolic language
  • Symbolic interpretation
  • Justification
  1. - قرآن کریم؛ ترجمه: ناصر مکارم شیرازی، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، 1373 ش.

    - نهج البلاغه؛ به کوشش: محمد عبده، قم: دار الذخائر، 1412 ق.

    1. ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله؛ شرح نهج البلاغه؛ به کوشش: محمد ابوالفضل إبراهیم، قم، دار إحیاء الکتب العربیة، 1378 ق.
    2. ابن ادریس، محمد بن احمد؛ المنتخب من تفسیر التبیان؛ به کوشش: سید مهدی رجائی، قم: کتابخانه آیت‌ الله مرعشی نجفی، 1409 ق.
    3. ابن بابویه، محمد بن علی؛ کمال الدین و تمام النعمة، به کوشش: علی‌اکبر غفاری، قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین، 1405 ق.
    4. ______________؛ معانی الاخبار؛ به کوشش: علی‌اکبر غفاری، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1379 ش.
    5. ابن شعبه، حسن بن علی؛ تحف العقول عن آل الرسول(ص)؛ به کوشش: علی‌اکبر غفاری، چ2، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1404 ق.
    6. ابن شهرآشوب، محمد بن علی؛ متشابه القرآن و مختلفه؛ قم: انتشارات بیدار، 1410 ق.
    7. ابن عاشور، محمد بن طاهر؛ التحریر و التنویر؛ بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، بی‌تا.
    8. ابن عربى، محمد بن علی؛ الفتوحات المکیة؛ به کوشش: عثمان یحیى، قاهرة: المکتبة العربیة، 1395 ق.
    9. ابو حیان، محمد بن یوسف؛ البحر المحیط فى التفسیر؛ به کوشش: صدقی محمد جمیل، بیروت: دار الفکر، 1420 ق.
    10. آلوسی، محمود بن عبدالله؛ روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم‏؛ به کوشش: علی عبدالبارى عطیة، بیروت: دار الکتب العلمیة‏، 1415 ق.
    11. آملی، سید حیدر؛ تفسیر المحیط الاعظم؛ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1416 ق.
    12. برقی، أحمد بن محمد؛ المحاسن؛ به کوشش: سید جلال ‌الدین حسینی، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1330 ش.
    13. بغوی، حسین بن مسعود؛ معالم التنزیل فى تفسیر القرآن؛ به کوشش: عبد الرزاق المهدی‏، بیروت: دار إحیاء التراث العربى‏، 1420 ق.
    14. بیضاوی، عبدالله بن عمر؛ أنوار التنزیل و أسرار التأویل؛ به کوشش: محمد عبد الرحمن المرعشلی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1418 ق.
    15. پانی پتی، ثناء الله؛ التفسیر المظهری؛ به کوشش: غلام نبى تونسی‏، پاکستان: مکتبة رشدیة‏، 1412 ق.
    16. پور رستمی، حامد؛ «وجوه و توسعه معنایی آیات قرآن در اندیشه علامه طباطبائی»؛ قرآن‌شناخت، ش8، زمستان 1390 ش.
    17. ثعلبى، احمد بن محمد‏؛ الکشف و البیان عن تفسیر القرآن؛ به کوشش: ابو محمد بن عاشور، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏، 1422 ق.
    18. جرجانى، عبد القاهر بن عبد الرحمن؛ أسرار البلاغة فی علم البیان؛‏ به کوشش: عبد الحمید هنداوی، بیروت: دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
    19. جوادی آملی، عبدالله؛ تفسیر تسنیم؛ چ2، قم: مرکز نشر إسراء، 1379 ش (الف).
    20. ____________؛ تفسیر موضوعی قرآن کریم؛ قم: مرکز نشر إسراء، 1379 ش (ب).
    21. حسینى شیرازی، سید محمد؛ تقریب القرآن إلى الاذهان؛ بیروت: دار العلوم، 1424 ق.
    22. حسینى، سید ابوالقاسم؛ مبانى هنری قصه‌های قرآن؛ قم: دار الثقلین، 1378 ش.
    23. حقی، اسماعیل بن مصطفی؛ تفسیر روح البیان؛ بیروت: دار الفکر، بى‌تا.
    24. خسروپناه، عبدالحسین؛ کلام جدید؛ قم: نشر مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه، 1379 ش.
    25. خطیب، عبدالکریم؛ القصص القرآنی فی منطوقه و مفهومه؛ بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
    26. خلف الله، محمد أحمد؛ الفن القصصی فى القرآن الکریم؛ به کوشش: خلیل عبدالکریم، لندن: مؤسسة الإنتشار العربی، 1420 ق.
    27. خمینی، روح الله؛ آداب الصلاة؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره)، 1372 ش.
    28. خمینى، سید مصطفی؛ تفسیر القرآن الکریم؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره)، 1376 ش.
    29. خوئی، سید ابوالقاسم؛ البیان فی تفسیر القرآن؛ قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی(ره)، بی‌تا.
    30. رشتى، حبیب‏الله بن محمدعلی؛ بدائع الافکار؛ قم: مؤسسة آل‌ البیت (ع)، بی‌تا.
    31. رشید رضا، محمد؛ تفسیر المنار؛ تدوین دروسِ محمد عبده، چ2، بیروت: دار المعرفة، بی‌تا.
    32. رضایی اصفهانی، محمدعلی؛ پژوهشی در اعجاز علمی قرآن؛ چ3، رشت: کتاب مبین، 1381 ش.
    33. زحیلی، وهبة بن مصطفی؛ المنیر فى العقیدة و الشریعة و المنهج، چ2، بیروت: دار الفکر المعاصر، 1418 ق.
    34. زمخشری، محمود بن عمر؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل‏؛ چ3، بیروت: دار الکتاب العربی‏، 1407 ق.
    35. زوزنی، حسین بن أحمد؛ شرح المعلقات السبع؛ به کوشش: یوسف علی بدیوی، بیروت: دار ابن کثیر، 1410 ق.
    36. سبحانی، جعفر؛ بررسی علمی داروینیسم یا تحول انواع؛ چ3، قم: مؤسسه امام صادق (ع)، 1386 ش.
    37. ________؛ تهذیب الاصول؛ قم: دار الفکر، 1382 ش.
    38. سبزواری نجفی، محمد بن حبیب ‌الله؛ إرشاد الاذهان إلى تفسیر القرآن؛ بیروت: دار التعارف للمطبوعات‏، 1419 ق.
    39. سعیدی روشن، محمدباقر؛ تحلیل زبان قرآن و روش‌شناسی فهم آن؛ قم: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1383 ش.
    40. سلطانعلیشاه، سلطان محمد بن حیدر؛ بیان السعادة فى مقامات العبادة؛ چ2، تهران: دانشگاه تهران، 1344 ش.
    41. سید مرتضی، علی بن حسین؛ الامالی فی التفسیر و الحدیث و الادب؛ به کوشش: سید محمد بدر الدین نعسانی حلبی، قم: منشورات مکتبة آیة الله العظمی مرعشی نجفی، 1403 ق.
    42. شرف ‌الدین، عبد الحسین؛ رؤیة الله و فلسفة المیثاق و الولایة؛ تهران: لوح محفوظ، 1381 ش.
    43. شریعتى، علی؛ فلسفه انسان؛ تهران: انتشارات ارشاد، 1369 ش.
    44. صادقی تهرانى، محمد؛ الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنة؛ چ2، قم: انتشارات فرهنگ اسلامی، 1365 ش.
    45. صالحی، مجید؛ «داستان آدم ابوالبشر در نگاه دانشمندان اسلامی»؛ فصل‌نامه مشکوة، ش84 و 85، 1388 ش.
    46. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم‏؛ تفسیر القرآن الکریم؛ به کوشش: محمد خواجوی، چ2، قم: انتشارات بیدار، 1366 ش.
    47. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات الکبری فی فضائل آل محمد (ع)، به کوشش: میرزا حسن کوچه‌باغی، تهران: منشورات الأعلمی، 1404 ق.
    48. طباطبایى، سید محمدحسین؛ المیزان فى تفسیر القرآن؛ چ5، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1417 ق.
    49. طبرسی، فضل بن حسن؛ جوامع الجامع؛ قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین، 1421 ق.
    50. ______________؛ مجمع البیان فى تفسیر القرآن؛ چ3، تهران: انتشارات ناصرخسرو، 1372 ش.
    51. طبری، محمد بن جریر؛ جامع البیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: دار المعرفة، 1393 ق.
    52. طنطاوی، محمد؛ الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
    53. طوسی، محمد بن حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ نجف: المطبعة العلمیة، 1376 ق.
    54. علی‌زمانی، امیرعباس؛ خدا، زبان و معنا؛ قم: آیت عشق، 1381 ش.
    55. عنایتی راد، محمدجواد؛ «زبان‌شناسی دین در نگاه المیزان»؛ فصل‌نامه پژوهش‌های قرآنی، ش9-10، بهار و تابستان 1376 ش.
    56. فروردین، عزیزه؛ زیبایى‌شناسی هنری در داستان‌های قرآن؛ چ2، قم: دفتر عقل، 1387 ش.
    57. فضل الله، سید محمدحسین؛ من وحی القرآن؛ چ2، بیروت: دار الملاک للطباعة و النشر، 1419 ق.
    58. فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه مرتضی؛ الاصفی فی تفسیر القرآن؛ به کوشش: محمدحسین درایتى؛ محمدرضا نعمتی، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1418 ق.
    59. _________________________؛ تفسیر الصافى؛ به کوشش: حسین اعلمی، چ2، تهران: انتشارات الصدر، 1415.
    60. قطب، سید؛ التصویر الفنى فى القرآن؛ بیروت: دار الشروق، 1415 ق.
    61. ______؛ فى ظلال القرآن؛ چ17، بیروت، دار الشروق‏، 1412 ق.
    62. قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا؛ کنز الدقائق و بحر الغرائب؛ به کوشش: حسین درگاهی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368 ش.
    63. کلانتری، ابراهیم؛ تکامل زیستی و آیات آفرینش؛ تهران: نشر دانش و اندیشه معاصر، 1387 ش.
    64. کلانتری، الیاس؛ سلسله مباحث قرآن‌شناسی؛ تهران: بنیاد قرآن، ۱۳۶۱ ش.
    65. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ به کوشش: علی‌اکبر غفاری، چ3، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1367 ش.
    66. مجلسی، محمدباقر؛ بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الائمه الاطهار؛ چ2، بیروت: مؤسسة الوفاء (دار إحیاء التراث العربی)، 1403 ق.
    67. محقق حلی، جعفر بن حسن؛ معارج الاصول؛ لندن، مؤسسه امام علی (ع)، 1423 ق.
    68. مدرسی، سید محمدتقی؛ من هدی القرآن؛ تهران: دار محبى الحسین‏، 1419 ق.
    69. مراغی، احمد بن مصطفی؛ تفسیر المراغی؛ بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
    70. مصباح یزدی، محمدتقی؛ چکیده‌ای از اندیشه‌های بنیادین اسلامی؛ قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینى، 1380 ش.
    71. _____________؛ قرآن در آیینه نهج ‏البلاغه؛ قم: مجمع جهانی اهل ‌بیت (ع)، 1385 ش.
    72. مصباح یزدی، محمدتقی؛ معارف قرآن؛ به کوشش: محمود رجبی، چ5، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینى، 1392 ش.
    73. مطهری، مرتضی؛ اسلام و مقتضیات زمان؛ تهران: انتشارات صدرا، 1370 ش.
    74. _________؛ مجموعه آثار؛ تهران: انتشارات صدرا، 1378 ش.
    75. معرفت، محمدهادی؛ التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب؛ مشهد: الجامعة الرضویة للعلوم الإسلامیة، بی‌تا.
    76. ___________؛ علوم قرآنی؛ قم: مؤسسه فرهنگی التمهید، 1378 ش.
    77. ___________؛ نقد شبهات پیرامون قرآن کریم؛ ترجمه: علی­اکبر رستمی؛ حسن حکیم­باشی؛ حسن خرقانی، قم: مؤسسه فرهنگی التمهید، 1385 ش.
    78. مغنیه، محمدجواد؛ تفسیر الکاشف؛ تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1424 ق.
    79. مفید، محمد بن محمد؛ المسائل السرویة؛ به کوشش: صائب عبد الحمید، چ2، بیروت: دار المفید، 1414 ق.
    80. ___________؛ المسائل العکبریة؛ به کوشش: علی‌اکبر إلهی خراسانی، چ2، بیروت: دار المفید، 1414 ق.
    81. ___________؛ تفسیر القرآن الکریم؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1424 ق.
    82. مقری، أحمد بن محمد؛ نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب؛ به کوشش: یوسف بقاعی، بیروت: دار الفکر، 1419 ق.
    83. مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه؛ چ27، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1383 ش.
    84. ملکی میانجی، محمدباقر؛ نگاهی به علوم قرآنى؛ قم: نشر خرم، 1377 ش.
    85. موسوی غروی، محمدجواد؛ آدم از نظر قرآن؛ چ3، تهران: انتشارات قلم، 1376 ش.
    86. مولوی، جلال‌الدین محمد بن محمد؛ مثنوی معنوی؛ تهران: طلوع، 1381 ش.
    87. نجمی، محمدصادق؛ هاشم‌زاده هریسی، هاشم؛ شناخت قرآن؛ تهران: اسوه، 1367 ش.
    88. نخجوانى، نعمت الله بن محمود؛ الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیة؛ مصر: دار رکابى للنشر، 1999 م.
    89. نسفى، عبدالعزیز بن محمد؛ الانسان الکامل؛ چ3، تهران: کتابخانه طهوری، 1350 ش.
    90. نصیری، علی؛ «قرآن و زبان نمادین»؛ نشریه معرفت، ش35، آبان 1385 ش.
    91. نقی‏پورفر، ولی ‏الله؛ پژوهشی پیرامون تدبر در قرآن؛ تهران: اسوه، 1381 ش.
    92. هادوی تهرانی، مهدی؛ مبانی کلامی اجتهاد در برداشت از قرآن کریم؛ قم: مؤسسه فرهنگی خانه خرد، 1377 ش.
    93. هاشم، محمد هاشم؛ البیان القرآنی عند الجاحظ؛ قاهرة: جامع الأزهر، بی‌تا.
    94. یوسفی اشکوری، حسن؛ بازخوانى قصه خلقت؛ تهران: انتشارات قلم، 1376 ش.