نَفْس در قرآن از دیدگاه حکیم ترمذی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

2 دانشجوی دکتری عرفان و تصوف / دانشگاه ادیان و مذاهب

چکیده

هرچند از حکیم ترمذی اثری مستقل در تفسیر قرآن به جای نمانده است، اما آنچه در جای‌جایِ آثارش برجای مانده، نوعی تفسیر آیاتِ مربوط به نفس به شمار می‌آید. چنین به نظر می‌رسد که مستند حکیم ترمذی در نظراتش فقط آیات قرآن کریم باشد، چرا که وی به هیچ منبع دیگری استناد نکرده است. با این حال، شواهدی وجود دارد که حکیم ترمذی، تفسیرِ خود از آیات مربوط به نَفْس را از برخی منابع تفسیری شیعه برگرفته است، اما به دلیل مخالفت شدیدش با تشیع، احتمالاً تلاش کرده این مطلب را پنهان نگاه دارد. به نظر می‌رسد تفسیر حکیم ترمذی از نَفْس نه‌تنها تا زمان خودش کاملاً تازه و منحصربه‌فرد بوده است، بلکه این تفسیر تا امروز نیز تازگی خود را حفظ کرده و کمتر مورد توجه دیگران واقع شده است. به نظر حکیم ترمذی، نفس بر دو قسم است: نفسِ باطن و نفسِ ظاهر. نفسِ باطن از خاک آلودة زمین که قدمگاه و محل رفت‌وآمد ابلیس بوده، بوجود آمده و تابعِ ابلیس است؛ لذا انسان برای رسیدن به رستگاری باید با نفسِ باطن مبارزه کند. نفسِ ظاهر برخلاف نفسِ باطن، به‌خودی‌خود گرایشی ندارد و تابع کسی است که بر او غلبه کند. اگر بر نفسِ ظاهر، «معرفت» یعنی همان نور و عقل، غلبه کند، تابع آن دو می‌شود و اگر نفس باطن بر آن پیروز آید، تابع نفس باطن می‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Soul in Quran from the Viewpoint of Hakim Tirmidhi

نویسندگان [English]

  • MOHAMMAD SOORI 1
  • TAHEREH FEYZI 2
1 Faculty member of Islamic Sciences and Culture Academy
2 . Ph.D. student of Mysticism and Sufism in University of Religions and Denominations.
چکیده [English]

Although there is no independent inscription left by Hakim Tirmidhi about interpretation of the Qur'an, but what has remained of his works is a kind of interpretation of verses related to the soul. It seems that documents of Hakim Tirmidhi is merely the Holy Quran, because he did not refer to any other source. There are, however, evidences that Hakim Tarmazi has taken his interpretation of Quranic verses from some of Shiite interpretive sources, but because of his intense opposition to Shi'ism, he has probably attempted to conceal this fact. In addition to that Hakim Tirmidhi’s interpretation of soul was a unique one in his own time, it has retained its freshness up to the present, although less attention nowadays is paid to it. In his opinion, the soul is divided into two parts: the inward soul and the outward soul. The inward soul is created from infected dust of the earth, which was the passageway of Iblis and is subordinated to him; therefore, human must struggle with the inward soul to achieve salvation. The outward soul, unlike the inward one, is neutral by itself and is subjected to whom overcomes it. If cognition, light and intellect, overcomes outward soul, human becomes obedient to both of cognition and outward soul, and if the inward soul overcomes it, human becomes obedient to inward soul.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hakim Tarmazi
  • Quran
  • Inward Soul
  • Outward Soul
  • passageway of Iblis
ـ قرآن کریم؛ ترجمۀ محمدمهدی فولادوند، تهران: دار القرآن الکریم، 1382.
1. ابن‌عربی، محیی‌الدین؛ الفتوحات المکیة؛ ج۴، قاهره: دار الکتب العربیة الکبری، بی‌تا.
2. ــــــ؛ شجرة الکون؛ تصحیح ریاض العبدالله، چ2، بیروت: دار القلم،  1405ق.
3. احمد بن حنبل؛ مسند الامام أحمد بن حنبل؛ 50 ج، تصحیح شعیب اَرنَؤوط و عادل مُرشد، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1416 ق.
4. بحرانی، سیدهاشم؛ البرهان فى تفسیر القرآن؛  ج۸، چ 2، بیروت: مؤسسة الأعلمى للمطبوعات، 1427 ق.
5. حسنی، هاشم معروف؛ بین التصوف و التشیع؛ بیروت: دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۲۷ ق.
6. حکیم ترمذی، محمد بن علی؛ الرد علی الروافض؛ استانبول: کتابخانة ولی‌الدین، نسخة خطی شماره 770، برگ 83b-87a.‌
7. ــــــ؛ بیان الفرق بین الصدر و القلب و الفؤاد و اللب؛ تصحیح نقولا هیر، قاهره: دار احیاء الکتب العربیة عیسی البابی الحلبی و شرکاه، 1958 م.
8. ــــــ؛ غور الامور؛ تصحیح احمد عبدالرحیم سایح، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة، 1422 ق.
9. ــــــ؛ منازل القربة؛ تصحیح خالد زَهری، رباط: کلیة الآداب و العلوم الإنسانیة، 1423 ق.
10. ــــــ؛ نوادر الاصول فی معرفة أحادیث الرسول(ص)؛ ج۷، به کوشش توفیق محمود تکله، دمشق: دار النوادر، 1431 ق.
11. حوت، محمد درویش؛ أسنی المطالب فی أحادیث مختلفة المراتب؛ بیروت: دار الکتاب العربی، 1403 ق.
12. رحمان‌ستایش، محمدکاظم و روح‌الله شهیدی؛ «بازیابی منابع تفسیر قمی»؛ حدیث‌پژوهی، سال پنجم، شماره 9، بهار و تابستان ۱۳۹۲.
13. زَبیدی، محمد مرتضی؛ تاج العروس من جواهر القاموس؛ ج 10، به کوشش ابراهیم ترزی، کویت: وزارة الإعلام، 1392 ق.
14. سبحانی، محمدتقی و سیداکبر موسوی تنیانی؛ «جریان‌شناسی فکری امامیه در خراسان و ماوراءالنهر (از آستانة غیبت تا عصر شیخ صدوق)»؛ تحقیقات کلامی، سال دوم، شماره 4، بهار ۱۳۹۳ش،.
15. سوری، محمد؛ «حکیم ترمذی و نظریة ولایت»، معارف عقلی، شماره 4، زمستان ۱۳۸۵ش.
16. سیوطی، جلال‌الدین؛ الدر المنثور فى التفسیر بالمأثور؛ به کوشش عبدالله بن عبدالمحسن ترکى، قاهره: مرکز هجر، 1424ق.
17. عثمان یحیی؛ مؤلفات ابن‌عربی: تاریخها و تصنیفها؛ ترجمه: احمد محمد الطیب، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، 2001 م.
18. قاضی‌زاده، کاظم؛ «پژوهشی دربارة تفسیر علی بن ابراهیم قمی»، بینات، شماره ۱۰، تابستان ۱۳۷۵ ش.
19. قمی، علی بن ابراهیم؛ تفسیر القمی؛ ج۱، با مقدمة سیدمحمدباقر موحد ابطحی، قم: مؤسسة الإمام المهدی، ۱۴۳۵ ق.
20. ــــــ؛ تفسیر القمی؛ ج۱، به کوشش سیدطیب موسوی جزایری، قم: مؤسسة دار الکتاب للطباعة و النشر، ۱۴۰۴ ق.
21. مجلسی، محمدباقر؛ بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الاطهار؛ چ3، بیروت: مؤسسة الوفاء، 1403 ق.
22. هُجویری، علی بن عثمان؛ کشف المحجوب؛ به کوشش محمود عابدی، تهران: انتشارات سروش، 1383 ش.
23. هیر، نیکلاس؛ مقدمه بر بیان الفرق بین الصدر و القلب و الفؤاد و اللب، قاهره: دار احیاء الکتب العربیة، 1958 م.